У якім стане зараз знаходзіцца айці-сфэра ў Беларусі?
Разабрацца з гэтым пытаньнем нам дапамагло азнаямленьне з вынікамі аналіза ZPP Belarus Business Centre “Беларуская бізнес-міграцыя. Даследаванне прычын і наступстваў міграцыі беларускага бізнесу з 2020 года”.
Эканамічны кантэкст
У 2020 годзе Беларусь уступіла ў самы суровы за апошнія 10 гадоў эканамічны крызіс. Сярэднегадавы тэмп росту эканомікі Беларусі за перыяд 2010-2020гг складаў менш за 1%, у першую чаргу з-за крызісу 2015-2016 гадоў, выкліканага анэксіяй Крыма і наступнымі за ёй абясцэненнем расійскага рубля і накладзенымі на Расею санкцыямі, а таксама зьніжэннем сусьветных коштаў на энергарэсурсы.
Акрамя таго, эканамічны рост ускладняўся неэфектыўным функцыянаваннем дзяржаўнага сэктара. Да канца дзесяцігодзьдзя эканоміка Беларусі стала аднаўляцца (шмат у чым з-за ўзмацнення ролі прыватнага сектара), аднак пандэмія COVID-19, прэзідэнцкія выбары, масавыя пратэсты і палітычныя рэпрэсіі заўважна пагоршылі эканамічны клімат у краіне.
Так, рэпрэсіі прычыніліся на новыя эканамічныя санкцыі, уключаючы забарону на пастаўкі некаторых катэгорый тавараў і абмежаваньні ў гандлі нафтапрадуктамі, каліем і тытунёвымі вырабамі, што складала значную частку экспарту Беларусі. Таксама негатыўны ўплыў аказала абмежаванне доступу да эўрапейскага рынку капіталу і страхаваньня.
Саўдзел у агрэсіі супраць Украіны прывёў да значнага ўзмацненьня жорсткасьці санкцый – і хоць яны накіраваны ў першую чаргу супраць дзяржаўнага сектара, прыватны бізнес значна пацярпеў ад іх наступстваў і пагаршэньня рэпутацыі.
У выніку, у 2022 годзе ў Беларусі быў адзначаны рэкордны спад ВУП, ПЗІ ўпалі да самага нізкага за 10 гадоў узроўню, а курс беларускага рубля да долара зьнізіўся на 44% з дакрызіснага 2019 года.
Паказальным прыкладам наступстваў эканамічных і палітычных шокаў стала айці-галіна Беларусі
У другой палове дзясятых айці-галіна стала адным з рэдкіх прыкладаў посьпеху беларускай эканомікі. Кваліфікаваная працоўная сіла і адносна нізкі кошт працы сталі ўдалай камбінацыяй для развіцця рынку аўтсорс-паслуг. Важны ўклад у развіццё галіны ўнёс ПВТ, закладзены ў 2005 годзе і значна ўзмоцнены дэкрэтам “Аб развіцці лічбавай эканомікі” ад 2017 года. Дзякуючы ПВТ айці-сектар стаў хутка расці, перавысіўшы 7% ад ВУП у 2020 годзе.
Першым шокам для сэктара сталі блакіроўкі Інтэрнету падчас пратэстаў 2020 года. Страты эканомікі ад адключэння ацэньваліся ў 56 млн долараў за суткі.
Супрацоўнікі айці-галіны былі актыўныя падчас пратэстаў. У адкрытым лісце заснавальнікі беларускіх айці-кампаній заявілі, што «У краіне фармуюцца ўмовы, у якіх тэхналагічны бізнэс не зможа функцыянаваць», што прывяло да пераследу, аж да арышту заснавальнікаў PandaDoc .
Дзякуючы высокім даходам у галіне, айці-спецыялісты сталі мэтай перасьледу за ахвяраваньні ў апазіцыйныя фонды: замест узбуджэньня крымінальнай справы прапаноўвалася аплата “кампэнсацыі” на карысьць дзяржавы ў дзесяціразовым памеры.
Аднак галоўным фактарам стала ўварваньне ва Украіну. Да гэтага да беларускіх кампаній часта ставіліся са спагадай, але пасьля 2022 г. замежныя партнёры сталі адмаўляцца працаваць з кампаніямі, зарэгістраванымі ў Беларусі.
Пад ціскам вайны, санкцыяў і рэпрэсій спецыялісты і кампаніі сталі ўсё часцей рэлацыравацца і нават хаваць “беларускае паходжаньне”. У 2022 годзе доля айці-сектара ў ВУП упершыню зьнізілася, экспарт ПВТ упаў на 700 млн долараў, а колькасьць тых, хто пакінуў ПВТ, перавысіла колькасць новых рэзідэнтаў. У 2023 годзе кіраўнік ПВТ быў заменены на былога супрацоўніка КДБ.
Асабліва пацярпела самая маладая і мабільная частка айці – стартап-супольнасць
Становішча стартап-галіны стала рэзка пагаршацца ў 2020 годзе. Эканамічныя і палітычныя ўзрушэньні выклікалі сур’ёзны шок: сёння 85% стартапаў абазначаюць палітычную сітуацыю як адну з галоўных праблем экасістэмы. Гэта выявілася ў памяншэньні колькасьці заўважных беларускіх стартапаў упершыню за некалькі гадоў і падзеньні колькасьці інвестыцыйных зьдзелак практычна да ўзроўню сямігадовай даўніны. Стагнацыя стартап-асяродзьдзя пацьвярджаецца і антырэкордам выжывальнасьці. У 2022 годзе ўпершыню было закрыта столькі ж стартапаў, колькі адкрыта: 53 супраць 53.
З якімі цяжкасьцямі сутыкаюцца беларускія рэлаканты?
Людміла Антонаўская, уладальніца і дырэктарка міжнароднага холдынгу Polimaster, экс-старшыня асацыяцыі Інавацыйнае прыборабудаванне:
«Мноства міжнародных высокатэхналагічных кампаній з беларускім паходжаньнем пасьля падзеяў 2020-2022 гадоў прынялі адказнае рашэньне аб спыненьні вядзеньня бізнесу ў Беларусі і продажаў у Расеі. Нягледзячы на складаныя і затратныя працэдуры юрыдычнай рэструктурызацыі, рэлакацыі ключавога персанала і факусоўкі на рынках дэмакратычных краін, большасьць высокатэхналагічных кампаній сутыкаецца з шэрагам цяжкасьцяў, прадузятасцю і дыскрымінацыяй.
Па-першае, кампаніі губляюць частку выручкі з прычыны таго, што кліенты адмаўляюцца ад працы з кампаніямі беларускіх уласьнікаў.
Па-другое, кампаніі губляюць кадры з-за таго, што некаторыя літоўскія работнікі звольніліся вясной 2022 года і часта адмаўляюцца разглядаць вакансіі, а таксама з-за абмежаванняў на рэлакацыю супрацоўнікаў з Беларусі. У прыватнасьці, Літва спыніла выдачу віз беларусам для перамяшчэньня па працы з мая 2022 года, а з 2023 года анулюе некаторыя раней выдадзеныя ВНЖ.
Па-трэцяе, кампаніі экстрана вымушаны мяняць працэсы паставак, бо пастаўшчыкі адмаўляюцца ад працы з кампаніямі беларускіх уласнікаў”.
Геаграфія беларускага рэлакейту ў лічбах
Польшча
У Польшчы на сёньня зарэгістравана каля 6 тысяч кампаній з беларускім капіталам. За мінулы год сукупная выручка кампаній з даступнай фінансавай інфармацыяй перавысіла мільярд еўра. У сектары “інфармацыя і камунікацыя” зарэгістравана 529 кампаній (паводле звестак польскага Цэнтра эканамічнай інфармацыі, адкрыта каля 400 ІТ-кампаній з беларускім капіталам, якія вядуць дзейнасць, звязаную з праграмаваннем – заўв.). Па колькасці кампаній сярод усіх сектараў “інфармацыя і камунікацыя” на 4 месцы.
Літва
У Літве на сёння зарэгістравана 850 актыўных кампаній з беларускім капіталам (якія вядуць дзейнасць). З іх 656 (77%) – таварыствы з абмежаванай адказнасцю. Каля 80 працэнтаў зарэгістраваны ў Вільнюсе.
У сэктары «інфармацыя і камунікацыя» зарэгістравана 62 кампаніі з беларускім капіталам. Па колькасьці дзейных беларускіх бізнэсоў сэктар на пятым месцы.
Латвія
У Латвіі на сёння зарэгістраваная 371 актыўная кампанія з беларускім капіталам. Колькасць актыўных прадпрыемстваў зніжаецца – год таму іх было 403. Аднак агульная выручка кампаній з беларускім капіталам вырасла на 14% за 2022 – з 263 мільёна еўра да 299 мільёнаў еўра.
У агульнай галіновай структуры бізнесу ІТ-кампаніі займаюць трэцяе месца па колькасці суб’ектаў гаспадарання. Усяго ў Латвіі дзейнічаюць 45 ІТ-кампаній з беларускім капіталам.
Латвія
У Латвіі на сёння зарэгістраваная 371 актыўная кампанія з беларускім капіталам. Колькасць актыўных прадпрыемстваў зніжаецца – год таму іх было 403. Аднак агульная выручка кампаній з беларускім капіталам вырасла на 14% за 2022 – з 263 мільёна еўра да 299 мільёнаў еўра.
У агульнай галіновай структуры бізнесу ІТ-кампаніі займаюць трэцяе месца па колькасці суб’ектаў гаспадарання. Усяго ў Латвіі дзейнічаюць 45 ІТ-кампаній з беларускім капіталам.
Projekt dofinansowany przez Fundację Solidarności Międzynarodowej w ramach polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
