У сучасным сьвеце ідэалогіі становяцца не менш магутнай зброяй, чым ракеты ці танкі. Асабліва, калі гаворка ідзе пра так званы рускі мір— ідэалагічны канцэпт, які Расея актыўна прасоўвае ў якасьці культурна-гістарычнага абгрунтавання сваёй палітычнай экспансіі. Для Беларусі гэтая ідэалёгія нясе не толькі сымбалічную, але і цалкам практычную пагрозу — пагрозу страты суб’ектнасьці, мовы і гістарычнай памяці.
Структура ідэалогіі рускага міру: чатыры кампаненты
Рускі мір — гэта не проста ідэя аб “агульнай цывілізацыі”. Гэта сфармаваная сыстэма ідэалагічнага ўплыву, якая мае дакладную структуру і працуе як палітычны інструмэнт. Ён спалучае чатыры асноўныя кампаненты: моўна-культурны, гістарычны, рэлігійны і геапалітычны. Разгледзім кожны з іх больш дэталёва.
1. Культурна-моўны кампанент. Расейская мова ў межах ідэалёгіі рускага міру разглядаецца не як адзін зь эўрапейскіх этнакультурных інструментаў, а як універсальны сродак цывілізацыйнай прыналежнасьці. Усе, хто гавораць па-расейску (па-руску), аўтаматычна ўспрымаюцца як частка рускага міра, нягледзячы на дзяржаўную або нацыянальную прыналежнасьць. У такім сэнсе мова становіцца зброяй палітычнага ўплыву і асновай для геапалітычных прэтэнзій. У беларускай сытуацыі гэта азначае, што выцясненьне беларускай мовы і татальная русіфікацыя спрыяюць замацаванню рускага міру ў масавай свядомасьці.
2. Гістарычны кампанент. У цэнтры стаіць міф пра адзінства ўсходнеславянскіх народаў — расейцаў, беларусаў і ўкраінцаў — як нашчадкаў адзінага Кіеўскага княства (Старажытна рускай дзяржавы) і рускай цывілізацыі. Паводле гэтай версіі гісторыі, Кіеў быў калыскай, Масква — пераемніцай, а Беларусь — мост паміж імі.
Такі гістарычны наратыў ігнаруе незалежнае развіцьцё беларускіх дзяржаўных фармацый (Полацкае княства, ВКЛ, БНР) і выкарыстоўваецца для абгрунтавання ідэі, што беларусы ніколі не былі асобным народам — што зьяўляецца адкрытым фальсіфікатам.
3. Рэлігійны кампанент. Расейская Праваслаўная Царква (РПЦ), а таксама яе філіялы, уключаючы Беларускі экзархат, прадстаўляюцца як духоўны цэнтр рускага міру. У ідэалагічнай сістэме рускі мір — гэта не толькі моўна-культурная прастора, але і адзіная духоўна-маральная цывілізацыя, у якой РПЦ мае сакральную і палітычную ролю.
Пры гэтым аўтакефальнасць іншых цэркваў (напрыклад, Праваслаўнай Царквы Украіны або ініцыятыў аўтакефаліі ў Беларусі) паказваюцца як злачынства супраць еднасьці.
4. Геапалітычны кампанент. Нарэшце, найбольш адкрыты кампанент — геапалітычны. Рускі мір — гэта платформа гібрыднай экспансіі Расеі, якая абгрунтоўвае:
- ваенныя аперацыі (як ва Украіне ці Грузіі);
- інфармацыйныя ўварваньні;
- падтрымку прарасейскіх палітычных сіл у іншых краінах;
- уцягненне дзяржаў у Саюзную дзяржаву, АДКБ, Эўразійскую інтэграцыю.
У гэтым кантэксьце суверэнная Беларусь успрымаецца як прабел, які трэба запоўніць, а не як партнёр. І менавіта таму любая спроба Беларусі адстаяць сваю самастойнасьць выклікае не проста раздражненьне Крамля, а актыўнае супрацьдзеяньне праз усе наяўныя механізмы — ад прапаганды да палітычнага шантажу.
Што такое рускі мір?
На паверхні — гэта нібыта культурная супольнасьць, агульная мова, гісторыя, духоўнасьць. Але ў рэальнасьці — гэта дакладна структураваная ідэалагічная дактрына, якая з 2000-х гадоў фарміруецца як інструмэнт зьнешняй палітыкі Расейскай Федэрацыі.
Пачатак яе афіцыйнага фармаваньня зьвязаны з законам “Аб палітыцы ў дачыненьні да суайчыннікаў за мяжой” (1999), дзе ўпершыню зафіксавана “права” Расеі на абарону і ўплыў у дачыненьні да расейскамоўнага насельніцтва за межамі сваёй тэрыторыі.
У 2007 годзе Пуцін абвяшчае рускі мір прыярытэтам зьнешняй палітыкі Расеі. З гэтага моманту мы назіраем імклівую інстытуцыяналізацыю ідэалёгіі праз стварэньне адпаведных фондаў, каналаў распаўсюду, медыяструктур, царквы, адукацыі.
Ключавы дакумент — Стратэгія нацыянальнай бясьпекі РФ (2015). Упершыню рускі мір замацоўваецца як аб’ект абароны дзяржавай. У дакумэнце сказана, што забеспячэньне абароны суайчыннікаў, падтрымка расейскай мовы і культуры за мяжой зьяўляецца элементам стратэгіі нацыянальнай бясьпекі.
Такім чынам, мы гаворым не пра культурную зьяву. Мы маем справу з палітычна-ідэалагічнай зброяй, прызначанай для дэзынтэграцыі суседніх дзяржаў, разбуральнага ўплыву на іх нацыянальную ідэнтычнасьць і легітымацыі гібрыдных захопаў.
Механізмы распаўсюджваньня рускага міру ў Беларусі
Ідэалогія рускага міру не зьяўляецца знешняй ці абстрактнай пагрозай для Беларусі. Яна — рэальна існуючая інфармацыйна-палітычная прысутнасьць у нашай краіне, якая праяўляецца ва ўсіх сфэрах — ад адукацыі і СМІ да рэлігіі і мовы.
Гэта стратэгічна спланаваная палітыка, якая працуе на:
- размываньне беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці,
- дэлегітымізацыю беларускай дзяржаўнасьці,
- стварэнне ўмоваў для палітычнай залежнасьці ад Расеі.
У Беларусі ідэалогія рускага міру ўжо шмат гадоў пранікае праз шэраг каналаў. Першы зь іх — палітычны. На дзяржаўным узроўні ўвесь час узмацняецца міф пра “адзін народ” — беларусаў, расейцаў і ўкраінцаў. Гэтую ідэю адкрыта транслююць і беларускія, і расейскія ўлады. Увесь праект Саюзнай дзяржавы, удзел Беларусі ў ЕАЭС і АДКБ — гэта інстытуцыяналізаваныя формы гэтага ідэалагічнага падпарадкаваньня.
Другі канал — адукацыя і гісторыя. З беларускіх падручнікаў сістэмна зьнікаюць важныя элементы нацыянальнай гісторыі — Вялікае Княства Літоўскае, паўстаньне Каліноўскага, БНР. Ім на зьмену прыходзяць узвялічаныя сюжэты “агульнай савецкай перамогі”, “інтэрнацыянальнай дружбы народаў”, “вызваленьня Беларусі Чырвонай арміяй”. Фармуецца гістарычная свядомасьць, у якой беларускасьць — нешта дробнае, а сапраўдны “цэнтр” знаходзіцца ў Маскве.
Трэці элемент — рэлігійны. Беларуская Праваслаўная Царква знаходзіцца ў падпарадкаваньні Маскоўскага патрыярхата і фактычна зьяўляецца часткай ідэалагічнай машыны Крамля. Сьвятары часта адкрыта транслююць ідэі рускага міру, называюць вайну супраць Украіны “сьвяшчэннай”, а незалежнасьць беларускай царквы — “раскольніцтвам”. У сьвятынях выкарыстоўваецца расейская мова, беларускія малітоўнікі амаль не выдаюцца.
Чацьвёрты канал — моўны. Пасля рэферэндуму 1995 года беларуская мова паступова выцясняецца з усіх сфер грамадскага жыцьця. Колькасць школ з навучаньнем на беларускай мове ў Менску скарацілася амаль у 20 разоў. Беларуская мова існуе як элемент апазіцыйнай ідэнтычнасьці, але не як натуральны выбар дзяржаўных і грамадскіх інстытуцый. Гэтая дынаміка цалкам адпавядае мэце рускага міру — зрабіць расейскую мову дамінуючай і адзінай поўнавартаснай.
Пяты канал — інфармацыйны. У Беларусі адкрыта транслююцца расейскія дзяржаўныя каналы: ОРТ, РТР, НТВ. Праз YouTube, Telegram і сацсеткі распаўсюджваюцца інфармацыйныя ўкіды пра “нацыстаў” ва Украіне, “захоп Захадам”, “дегенератаў” у Эўропе. Падчас крызісу 2020 года беларускія дзяржаўныя каналы былі часткова заменены расейскімі журналістамі, якія выбудоўвалі інфармацыйную палітыку з улікам інтарэсаў Крамля.
Як працуе прапаганда і як ёй супрацьстаяць
Польскі даследчык Ян Пісарэк у сваіх працах вызначае прапаганду як форму мэтанакіраванага інфармацыйнага ўздзеяньня, якая скіравана не на дыскусію, а на падпарадкаваньне. Прапаганда не пераконвае — яна навязвае. Яна працуе праз паўтарэньне, эмацыйныя вобразы, выкарыстаньне аўтарытэтаў і стварэнне штучных дыяметрычных супрацьпастаўленьняў: мы — яны, добрае — злое, рускі сьвет — захад сатаны.
Супрацьстаяць прапагандзе можна толькі праз контрпрапаганду — але гэта не азначае хлусьню ў адказ. Гэта азначае выкарыстанне тых жа механізмаў — паўтор, сімволіка, эмацыйны аповед — але ў інтарэсах праўды і самапазнаньня.
Як змагацца з прапагандай рускага міру?
Сённяшнія дасьледчыкі заклікаюць не толькі супрацьстаяць ідэалагічнаму ціску, але і актыўна фарміраваць уласны, самастойны наратыў — культурны, інфармацыйны і гістарычны. У адказ на чужыя канцэпцыі экспансіі павінна зьявіцца — канцэпцыя беларускага свету.
Гаворка ідзе пра нешта значна большае за абарону. Абарона — гэта рэакцыя. Нам патрэбна ініцыятыва. Патрэбна сістэмная праца над адбудовай уласнай візіі: як выглядае Беларусь як цывілізацыйны суб’ект? Якія каштоўнасьці яна прапануе? Што яднае беларусаў ва ўсім сьвеце?
Асноўныя прынцыпы барацьбы з прапагандай:
1. Не хапае толькі інфармацыі — патрэбен сэнс. Інфармацыя без сэнсавай рамкі не працуе. Калі расійская прапаганда кажа: “Беларусы — частка рускага міру”, то недастаткова адказаць: “Не, мы асобны народ”. Трэба прапанаваць альтэрнатыўны, насычаны вобразам і эмоцыяй наратыў, напрыклад: “Беларусы — народ, які 500 гадоў змагаўся за свабоду і застаўся сабой нават пад ціскам трох імперый. Мы не частка імперыі — мы яе ахвяра, і наш лёс — пра супраціў і годнасьць”.
2. Прапаганда працуе праз паўторы, контрпрапаганда таксама павінна быць сістэмнай. Нельга абмяжоўвацца адной акцыяй, адным допісам, адным выступам: прапаганда працуе толькі праз рэгулярнасьць і масавасьць. Контрпрапаганда таксама павінна быць пастаянным фонам, які прысутнічае:
- у адукацыі,
- у кліпах і фільмах,
- у Telegram-каналах і рэкламных слоганах,
- у словах настаўніка, сьвятара, бацькі, блогера.
3. Вобраз героя — ключавы элемент. Рускі мір прапануе сваіх герояў: Жукоў, Пушкін, Пуцін, “вялікі расійскі народ”. Беларуская контрпрапаганда павінна супрацьпаставіць сваю галерэю герояў, у якой ёсць не менш магутныя сімвалы, але з іншага парадку каштоўнасьцяў — свабоды, справядлівасьці, самастойнасьці і чалавечай годнасьці.
Кастусь Каліноўскі — не польскі радыкал, а змагар за вольнасьць народаў, чалавек, які першым назваў беларусаў нацыяй, які пайшоў на сьмерць з крыкам “Хай жыве Беларусь!”.
Вітаўт — дзяржаўны кіраўнік, які не толькі аб’яднаў і ўзмацніў Вялікае Княства Літоўскае, але і стварыў умовы для першай геапалітычнай альтэрнатывы Маскве на ўсходнееўрапейскіх землях. Пры ім Беларусь была суб’ектам эўрапейскай гісторыі, а не яе ценем.
Ларыса Геніюш — сімвал беларускай незалежнай сьвядомасці, якая адмовілася прыняць савецкае грамадзянства нават цаной турмы. Яе паэзія — прыклад непахіснасьці.
Васіль Быкаў — пісьменнік, які разбураў савецкі культ вайны знутры. Яго героі — не героі з парадамі, а людзі, што перажылі маральны выбар, трагічны і балючы. Быкаў у пасьлясавецкі час стаў адным з нямногіх нацыянальных аўтарытэтаў, хто адкрыта казаў пра небясьпеку імпэрскага адраджэньня.
Рускі мір стварае культ сьмерці за імперыю. Мы супрацьпастаўляем культ годнага жыцьця за сваю зямлю і праўду. Герой — гэта не толькі гістарычны персанаж. Гэта вобраз, які натхняе, які ўвасабляе сьвет, за які варта трымацца. Без героя няма нацыянальнай самасвядомасьці, і менавіта таму беларуская контрпрапаганда павінна вяртаць і ўзмацняць сваіх герояў.
4. Сучасныя героі: беларусы, што змагаюцца супраць рускага міру з зброяй у руках. Прапаганда рускага міра хоча паказаць, што ўсе беларусы — нягледзячы на рыторыку ўласных уладаў — “іхнія”, “адзіны народ”. Але сёньняшняя гісторыя Беларусь пішацца не толькі словамі, а кулямі, і пішацца — супраць гэтай самай ідэалогіі.
Беларускія добраахвотнікі, якія змагаюцца на баку Украіны супраць расейскай агрэсіі, — гэта нашыя жывыя нацыянальныя героі, годныя працягальнікі справы Каліноўскага.
Полк імя Кастуся Каліноўскага — ваеннае злучэньне, якое не толькі носіць імя героя паўстаньня, але прадстаўляе працяг беларускай антыімпэрскай традыцыі. Гэта не проста салдаты — гэта палітычна сьвядомыя беларусы, якія разумеюць: свабодная Беларусь пачынаецца са свабоднай Украіны і паразы імпэрыі.
Зянон Пазьняк называе гэтых людзей кветкамі новай нацыі — бо яны не толькі ваююць, але створаюць міфалогію сучаснага беларускага героя, чалавека адказнага, сьмелага, гатовага памерці за чужую зямлю дзеля таго, каб аднавіць сваю.
Сярод загінулых беларускіх добраахвотнікаў — Аляксей Скобля, Эдуард Лобаў, Ілля Хрэнаў, Іван Марчук, Марыя Зайцава, Міраслаў Лазоўскі — людзі розных прафесій, светапоглядаў, узросту. Аднак усіх іх аб’ядноўвала супольная каштоўнасная платформа: адмаўленьне імперскай справядлівасьці, імкненьне да палітычнай і маральнай суб’ектнасці Беларусі, а таксама гатоўнасьць дзейнічаць, а не толькі сьведчыць. Іх сьмерць становіцца падставай для фарміраваньня новага сегмента нацыянальнай традыцыі — Пантэону Волі — дзе падзеі XXI стагоддзя перамагаюць гістарычную амнезію і ідэалагічную інэрцыю.
Там, дзе рускі мір прыходзіць з танкамі — беларусы адказваюць не прамовамі, а стрэламі. Уключэнне гэтых ваяроў у нацыянальны наратыў — не толькі акт гістарычнай справядлівасьці. Гэта стратэгічны элемент контрпрапаганды, які паказвае:
- Беларусь — не частка рускага міра, а яго актыўны вораг;
- нацыя жыве, калі за яе гінуць;
- сённяшнія героі маюць твары, гісторыі, сяброў, а не толькі партрэты на сцяне.
5. Мова як ідэнтыфікатар сваёй цывілізацыі: стратэгічная роля і шлях да папулярнасьці. Мова — гэта не проста сродак камунікацыі. У кантэксце інфармацыйнай вайны, якой зьяўляецца рускі мір, мова — гэта палітычны выбар, грамадзянская пазіцыя і зброя цывілізацыйнай самаабароны. Бо ў любой прапагандысцкай сістэме моўная норма — гэта аснова фарміраваньня ідэнтычнасці.
Рускі мір настойвае на тым, што расейская мова — нібыта нейтральная, глабальная і цывілізацыйная. На справе ж — гэта інструмэнт акупацыі, асіміляцыі і разбурэньня нацыянальнай самасвядомасьці.
6. Перамога праз эмоцыю і супольнасць. Галоўны эфект прапаганды — стварэньне пачуцьця прыналежнасьці: ты не адзін, ты частка рускага міру. Таму контрпрапаганда павінна дзейнічаць на эмацыйным і сацыяльным узроўні: ты — беларус, ты не адзін, ты частка нацыі, супольнасьці, свету, які мае свой твар.
7. Візуальнасць і простая мова. Візуальныя вобразы і простыя пасылы маюць мацнейшы ўплыў, чым складаныя тэксты. Таму беларуская контрпрапаганда павінна ствараць:
- інфаграфікі, карціны, мемы, кліпы;
- простыя лозунгі: “Мова — гэта мы”, “Свабода — у нас у крывім, “Мы — з роду Каліноўскага”;
- эстэтычна прывабныя матэрыялы, якія хочацца перасылаць сябрам.
Беларуская контрпрапаганда: як яе практычна будаваць.
Супрацьстаяньне ідэалогіі рускага міру патрабуе не толькі крытыкі і дэмантажу яе міфаў, але і пазітыўнай, актыўнай стратэгіі. Беларусь павінна прапанаваць сваю сістэму сэнсаў, вобразаў і каштоўнасьцей. Іншымі словамі — выбудаваць уласны культурны шчыт і меч. Асновай гэтага стануць пяць слупоў беларускай контрпрапаганды:
- Нацыянальная адукацыя — дзе вучаць думаць як беларус, не толькі ведаць факты.
- Сучасныя медыя і фарматы — дзе гісторыя і культура падаюцца не як абавязак, а як гонар.
- Культурныя прадукты — фільмы, музыка, літаратура, TikTok, стэндап.
- Жывое беларускамоўнае асяроддзе — не для «моўных акцый», а як частка жыцьця.
- Свой пантэон герояў — рэальных, эмацыйна блізкіх, беларускіх.
Што мы можам і мусім рабіць за мяжой?
I. Падтрымліваць і пашыраць беларускую мову.
- Размаўляць па-беларуску ў сваёй сям’і, з дзецьмі, з сябрамі — ствараць беларускамоўнае асяроддзе нават у эміграцыі.
- Ствараць гурткі, курсы, школы, лагеры — для дзяцей і дарослых.
- Выкарыстоўваць беларускую мову ў Instagram, TikTok, Telegram, на YouTube — бо менавіта мы цяпер з’яўляемся голасам вольнай Беларусі.
- Перакладаць, пісаць, выдаваць: кнігі, гульні, праграмы — па-беларуску.
II. Ствараць беларускую супольнасць з выразнай ідэнтычнасьцю
- Беларуская супольнасьць — гэта не група бежанцаў, а нацыянальная дыяспара з культурай, мовай і сымболікай.
- Арганізоўваць імпрэзы, чытанні, кінапаказы, выставы, набажэнствы, у тым ліку на беларускай мове і з беларускім зьместам.
- Ствараць і падтрымліваць арганізацыі і праекты: напрыклад, Беларуская школа ў Варшаве, Беларуская бібліятэка ў Беластоку, культурныя суполкі ў Берліне, Празе, Парыжы, Вільні.
III. Вядома і эфектыўна прадстаўляць беларускі інтарэс на міжнародным узроўні
- Прасоўваць беларускую праблему ў эўрапейскіх парламентах, універсітэтах, медыя.
- Арганізоўваць антыімперскія акцыі: супраць вайны, супраць рускага міру, у абарону Украіны і Беларусі.
- Супрацоўнічаць з украінцамі, літоўцамі, палякамі, латышамі, чэхамі — ствараючы агульны фронт супраць рэваншысцкай Расіі.
IV. Ствараць беларускі культурны прадукт
- Фільмы, мультфільмы, серыялы, кліпы, песьні, коміксы, мемы, гульні — усё гэта сёньня можна рабіць нават з аднаго ноўтбука.
- Трэба рабіць модную, прыгожую, якасную Беларусь — такую, якой хочацца ганарыцца.
- Менавіта мы — у вольным сьвеце — маем доступ да рэсурсаў, тэхналогій, аўдыторыі і свабоды.
V. Падтрымліваць тых, хто ў Беларусі
- Матэрыяльна — праз дыяспары, падпольныя сеткі, дабрачыннасьць.
- Інфармацыйна — распаўсюджваць кантэнт, дапамагчы абыходзіць цэнзуру, перакладаць.
- Псіхалагічна — пісаць словы падтрымкі, захоўваць сувязь, не забывацца, што яны трымаюць фронт, а мы — тыл.
Заключэньне
Ідэалёгія рускага міру зьяўляецца адной з найбольш складаных формаў гібрыднай пагрозы для нацыянальнай бясьпекі Беларусі. Яна абапіраецца не толькі на сілу зброі, але і на сілу слова, сімвала, гістарычнага міфа, культурнай асыміляцыі. Пад яе ўплывам адбываецца сыстэмнае разбурэньне беларускай ідэнтычнасьці: ад перапісваньня гісторыі да выцясненьня мовы, ад стварэньня ілжывых вобразаў мінулага да праектаваньня жаданай палітычнай будучыні з цэнтрам у Маскве.
Беларусь у гэтай канцэпцыі выступае не як роўны суб’ект, а як аб’ект — як тэрыторыя, якая мусіць быць вярнута праз моўную, рэлігійную, інфармацыйную і палітычную інкарпарацыю.
Аднак, як паказвае досьвед не толькі Беларусі, але і Украіны, Літвы, Польшчы, эфектыўная супрацьдзеяньне такім пагрозам магчымая. Яна патрабуе не толькі абароны, але і ініцыятывы. Не толькі апраўданьня сваёй адметнасьці, але яе актыўнага сьцвярджэньня ва ўсіх сфэрах жыцьця — мове, адукацыі, культуры, інфармацыі, міжнародных адносінах.
Прапаганду можна перамагчы толькі сыстэмнай контрпрапагандай, скіраванай не на тое, каб перамагчы ў спрэчцы, а каб сфармаваць альтэрнатыўнае сэнсавое поле — сваё, аўтэнтычнае, эмацыйна і інтэлектуальна насычанае.
Беларуская дыяспара, асабліва ў сучасных умовах, мае ўнікальны рэсурс: свабоду дзеяньня, доступ да медыярэсурсаў, магчымасць культурнай творчасьці і адукацыйнага развіцьця. Ад нас залежыць, ці стане гэтая свабода асновай новай беларускай культурнай прасторы, ці застанецца толькі спосабам індывідуальнага выратаваньня.
Змаганне з рускім мірам — гэта не толькі змаганьне з ідэалогіяй. Гэта доўгатэрміновая стратэгія па вяртаньні сабе саміх: сваёй гісторыі, мовы, памяці, суб’ектнасьці. Гэта праект нацыянальнага адраджэньня, які пачынаецца не з указу, а з разуменьня і дзеяньня.
Жыве Беларусь — не як лозунг, а як адказнасьць.
Наталія Крывашэй, медыя аналітык, дактарант Беластоцкага ўніверсітэту.
Відэа выступу:
