І. Прычыны эвалюцыі палітычнага рэжыму ў Беларусі
Палітычная сыстэма ў Рэспубліцы Беларусь пасьля прыходу да ўлады А. Лукашэнкі зьведала цэлы шэраг якасных зьменаў, у выніку якіх яна на цягу амаль 30 гадоў гадоў эвалюцыянавала[1] ад рэжыму гібрыднага, да неататалітарнага. Гэтая трансфармацыя выяўлялася ў глыбокіх сацыяльна-палітычных зрухах у грамадстве і дзяржаве, што прыводзіла да фарміраваньня новых аўтарытарных інстытутаў, практык і метадаў кіраваньня з аднаго боку. З іншага, у абмежаваньні або поўным зьнішчэнні фармальных элемэнтаў дэмакратычнага ўдзелу ў палітычных працэсах і палітычнай аўтаноміі грамадства. Да 2022 года сіла, кантроль і самавольства аўтарытарнай дзяржавы дасягнуў свайго абсалюту, рэжым увайшоў у такую стадыю свайго функцыянаваньня, якая дазваляе характарызаваць яго як нэататалітарны.
Вызначэньне (нэа)таталітарызм выкарыстоўваецца для азначэньня вышэйшай формы палітычнай мабілізацыі дзяржаўных інстытутаў і сацыяльных груп, іх скіраваньне на ўмацаваньне цяперашняй улады, пасля ліквідацыі ўнутраных пагроз (супраціву) з дапамогай прававых (з пункту гледжаньня ўлады) і неправавых інструмэнтаў – ад судовых слуханьняў, да наўпроставага, фізічнага гвалту ў дачыненьні да грамадзян, асобных сацыяльных груп, якія ўспрымаюцца як пагроза.
У сваю чаргу, таталітарная мабілізацыя улічвае рэалізацыю доўгатэрміновай дзяржаўнай палітыкі, якая выражаецца ў пашырэньні ідэалагічнага, інфармацыйнага кантролю, дэмантажу альтэрнатыўных палітычных і ідэалагічных інстытутаў, а таксама максімальнага абмежаваньня правоў грамадзян.
Палітыка беларускай дзяржавы заключаецца ў ліквідацыі ўсіх элемэнтаў грамадзянскай актыўнасьці, якая не спрыяе легітымізацыі і стабілізацыі палітычнай сыстэмы. Гэты працэс можна ахарактарызаваць як спрашчэньне палітычнай рэчаіснасьці. Чым менш розных аўтаномных дзеяньняў, палітычных і сацыяльных ініцыятыў, тым цяжэй кантраляваць і навязваць адзіную мадэль палітычнага паводзінаў і стварэньня неабходнага псіхалагічнага стану ва ўмовах нестабільнага аўтарытарнага ладу.
У выніку сістэмных зьменаў мы таксама назіраем менавіта глыбокую псіхалагічную, разумовую трансфармацыю ўсіх прадстаўнікоў улады, якая заключаецца ў поўным разбурэньні асноўных маральных бар’ераў, што выяўляецца ў прамым закліку да забойстваў апанентаў улады.
Прычынай такой маланкавай трансфармацыі палітычнай сыстэмы ў Беларусі стаў электаральны, а затым і палітычны крызіс, які паўстаў у выніку фальсіфікацый вынікаў выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ў 2020 годзе, што прывяло да пагрозы страты ўлады.
У выніку электаральнага крызісу ўлады былі вымушаны цалкам адмовіцца ад мінімальных дэмакратычных атрыбутаў «выбарчага працэсу». Выбары ператварыліся ў інструмэнт палітычных рэпрэсій яшчэ да моманту галасаваньня. Відавочныя фальсіфікацыі ў перыяд галасаваньня прывялі да абвастрэньня сытуацыі і далі штуршкок да маштабнага палітычнага крызісу. Гэта прывяло да таго, што электаральны аўтарытарны рэжым цягам некалькіх тыдняў перафарматаваўся ў мілітарысцкі[2].
Палітычны мілітарызм быў свайго роду пераходным этапам у функцыянаваньні рэжыму, які ўжо не мог абапірацца на фармальныя прававыя і сацыяльна-палітычныя механізмы. Адзіным спосабам для ўтрыманьня сытуацыі пад кантролем было шырокае выкарыстаньне рэпрэсіўнага ваенна-палітычнага апарату і прамога гвалту.
Разам з тым сытуацыйныя рэпрэсіі і тэрор не ў стане вырашыць праблемы відавочнай страты легітымнасьці Лукашэнкі і глыбокіх палітычных супярэчнасьцяў паміж грамадствам і дзяржавай. У гэтых абставінах патрабавалася сыстэмнае перабудова дзяржавы і яго інстытутаў, для таго, каб забяспечыць яе стабільнасць і функцыянальнасць ва ўмовах шырокай унутранай апазіцыі.
Варта адразу адзначыць, што гэты працэс, у адрозненне ад папярэдніх крызісаў (2006 і 2010 гадоў), носіць глыбокі і незваротны характар.
Аўтарытарныя сыстэмы заўсёды абапіраюцца на сілу, на рэпрэсіі і фальсіфікацыі, але пры гэтым адным з важных элементаў іх унутранай стабільнасьці зьяўляецца электаральная падтрымка хоць бы 30-40% насельніцтва, а таксама ўнутраная лаяльнасьць бюракратычнага і сілавога апарата.
У Рэспубліцы Беларусь за час існаваньня рэжыму Лукашэнкі было некалькі палітычных крызісаў, якія аказвалі істотны ўплыў на структуру і функцыі палітычнай сыстэмы. Практычна ўсе прэзідэнцкія электаральныя кампаніі, якія праходзілі ў Беларусі (2001, 2006, 2010) суправаджаліся пратэстамі супраць фальсіфікацый вынікаў галасаваньня, на што ўлада рэагавала шырокімі рэпрэсіямі ў адносінах да грамадзянскай супольнасьці. Сыстэма ў сваю чаргу рабіла больш жорсткімі ўмовы функцыянаваньня грамадскіх арганізацый і апазіцыі ў цэлым, палітызацыя і ідэалагізацыя сыстэмы адукацыі, пашырэньне кантролю ўнутры працоўных калектываў, абмежаваньне альтэрнатыўнай інфармацыйнай прасторы.
Разам з тым грамадства ў сваёй большасьці заставалася не заангажаваным у палітыку, з вялікім недаверам ставілася да беларускай апазіцыі, якая адыгрывала ролю «страшылкі» і з высілкам магла данесьці сваю пазіцыю большасьці. Але сытуацыйны крызіс не абвальваў легетымнасьці Лукашэнкі і інтэгральнасці самой сыстэмы. Таму рэжым не адмаўляўся ад «дэмакратычнага інструмэнтара і так званай фасаднай дэмакратыі». З-за таго, што палітычны крызіс не прыводзіў да сыстэмнага, рэжым адыходзіў ад рэпрэсій і тэрору і вяртаўся да «гібрыдных практык» палітычнага кіраваньня.
Актыўнае выкарыстаньне атрыбутаў дэмакратыі для ўнутранай прапаганды і маніпуляцый, існаваньне паўсвабод і аўтаноміі грамадзянскай супольнасьці, а таксама зьнешнепалітычны фон, усё гэта дазваляла ацэньваць рэжым Лукашэнкі, як аўтарытарызм з «чалавечым тварам». Такое ўспрыманьне беларускага аўтарытарызму, як і міф пра тое, што Лукашэнка зьяўляецца гарантам стабільнасьці і незалежнасьці Беларусі спрыялі наладжваньню актыўнага дыялогу і кантактаў з Захадам.
Фасаднасць аўтарытарнай дэмакратыі выяўлялася ў наступным:
– Дзейнасьць апазіцыйных партый, іх удзел у выбарах усіх узроўнях. Частковае выкарыстаньне ўладай апазіцыйных структур для ўнутраных маніпуляцый. Да прыкладу ўдзел псэўда-апазіцыйнага кандыдата ад арганізацыі “Гавары праўду” Тацьцяны Караткевіч у прэзідэнцкіх выбарах 2015 года. Допуск у парламент у 2016 годзе дзьвух «апазіцыйных кандыдатак»;
– Функцыянаваньне інстытутаў грамадзянскай супольнасьці;
– Функцыі незалежных СМІ, пры дзяржаўным кантролі базавых, сыстэмаўтваральных медыя-рэсурсаў: тэлебачаньне, радыё, газэты. Не гледзячы на гэта мелася пэўная свабода ў дзейнасьці рэдакцый незалежных СМІ: Радыё Свабода, Еўрапейскае радыё для Беларусі, тэлебачаньне «Белсат», апазіцыйныя выдавецтвы «Народная Воля», «Наша Ніва» і г. д.
– Нерэгулюемы доступ да розных альтэрнатыўных інтэрнэт рэсурсаў. Важную ролю, у тым ліку і развіцьці крызісу гуляла дзейнасьць ў Беларусі інтэрнэт выданьня www.tut.by. хоць выданьне не пазіцыянавала сябе як апазіцыйнае. Асобным відам інфармацыйна-палітычнай актыўнасьці было блогерства. У перыяд развіцьця крызісу яно адыграла немалую ролю ў кансалідацыі і каардынацыі пратэстных настрояў;
– Адносная культурна-ідэйная аўтаномія грамадства, існаваньне некалькіх палітыка-ідэалагічных дыскурсаў: савецка-лукашэнкаўскага, прарасейскайга і нацыянальна-дэмакратычнага;
– Актыўнае развіцьцё прыватных ініцыятыў у сацыяльна-эканамічнай сфэрах.
Нягледзячы на палітычны і ідэалагічны кантроль, у Беларусі да 2020 года існавала адносная свабода асабліва ў цыркуляванні альтэрнатыўнай інфармацыі, таксама ў апазіцыйных палітыкаў меўся наўпроставых доступ да грамадства праз фасадныя дэмакратычныя працэдуры (выбары). У крытычных умовах усе гэтыя інстытуты і працэсы спрыялі даволі хуткай актывізацыі і мабілізацыі грамадства супраць рэжыму Лукашэнкі і дэстабілізацыі ўсёй сыстэмы.
У сваю чаргу, крызіс 2020 года адрозніваўся ад папярэдніх па цэлым шэрагу параметраў:
1. Палітычная актыўнасьць выйшла за межы выключна «апазіцыйнага электарату»;
2. Хуткая палітызацыя і ўцягнутасць значнай часткі грамадства ў палітычныя падзеі.
3. Выхад палітычнай актыўнасьці і мабілізацыі за межы цэнтра (Менску). На працягу ўсіх папярэдніх крызісаў пратэсты ніколі не закраналі рэгіёнаў. Насельніцтва переферий заставалася пасіўным, апалітычным і прарэжымным.
4. Масавы характар пратэстаў, якія закранулі многія гарады рэспублікі;
5. Візуалізацыя шырокай падтрымкі для альтэрнатыўных кандыдатаў на кожным этапе: рэгістрацыя, збор подпісаў, галасаваньне;
6. Распаданьне цэласнасьці ідэалагічнай прасторы ў сілу адкрытай крытыкі дзеянняў рэжыму з боку аўтарытэтных рэлігійных арганізацый;
7. Дэзінтэграцыя бюракратычнага (прапагандыстскага) і сілавога апарата, нелаяльнасьць, сабатаж, адток кадраў.
Магутны палітычны зрух у грамадстве, высокі запыт на перамены, з аднаго боку, і страта Лукашэнкі шырокай падтрымкі насельніцтвам, з іншага, прывялі кіруючы клас да відавочнага разуменьня: рэжым Лукашэнкі не зможа існаваць у ранейшых умовах. Для выжываньня неабходная поўная адмова ад любых (фасадных) формаў дэмакратычнага ўдзелу і аўтаноміі грамадзянскай супольнасьці і перабудовы дзяржавы, якая павінна ажыццяўляць сыстэмны кантроль і рэпрэсіі для процідзеяння любой грамадзянскай актыўнасьці.
Разам з тым, варта звярнуць увагу на той факт, што створаныя за гады кіраваньня Лукашэнкі інстытуты: бюракратычны і рэпрэсіўны апарат, ідэалагічная і палітычная вертыкаль, масавыя прадзяржаўных арганізацыі (БРПА, БРСМ, Белая Русь, Федэрацыя прафсаюзаў Беларусі), індактрынацыя спрыяла як пераадоленню крызісу, так і хуткай перабудове самой дзяржавы, што ў выніку прывяло да фарміраваньня (неа)таталітарнага рэжыму ў Беларусі. (Вядома, важную ролю ў стабілізацыі сыстэмы сыграла Расейская Федэрацыя. Для ацэнкі яе месца і ўплыву ў палітычным крызісе ў Беларусі варта прысвяціць асобны артыкул).
ІІ. Базавыя характарыстыкі (Неа)таталітарных практык беларускай дзяржавы
Кожны недэмакратычны рэжым выкарыстоўвае метады гвалту і рэпрэсій супраць сваіх палітычных апанентаў і часткі грамадзян. Таксама рэжым Лукашэнкі зьвяртаўся па рэпрэсіі у перыяды палітыка-сацыяльных крызісаў, але яны не насілі сыстэмнага і масавага характару, накіраванага на доўгатэрміновую перспектыву.
У 2020-2022 гадах палітыка рэжыму Лукашэнкі фактычна цалкам грунтавалася на рэалізацыі рэпрэсіўнай практыкі ў дачыненьні да грамадзян. Аднак улады ня маюць намеру адмаўляцца ад палітыкі тэрору ў будучыні. Тэрор і рэпрэсіі сталі адным з ключавых інстытутаў у рэалізацыі ўнутранай палітыкі ў Беларусі. Гэта выяўляецца як у спецыфіцы функцыянаваньня рэпрэсіўных структур, якія накіроўваюць усе рэсурсы на знішчэньне палітычнай апазіцыі як такой, так і на ўзмацненне жорсткасьці крымінальнага і адміністрацыйнага заканадаўства, мэта якога надаць фармальную прававую базу для ажыцьцяўленьня рэпрэсій. У краіне створана цэлая інфраструктура тэрору.
На ліквідацыю палітычных пагроз накіраваны Камітэт дзяржаўнай бясьпекі, МУС (Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй), Генеральная пракуратура і Следчы камітэт. Створана і актыўна ўкараняецца сетка правакатараў і інфарматараў, якія ўкараняюцца для выяўленьня і ліквідацыі закрытых грамадскіх сетак.
Важна адзначыць, што палітычны тэрор набыў паўсюдны характар і накіраваны на рэалізацыю наступных заданьняў:
– стварэньне ўстойлівай атмасфэры страху ў грамадстве, з тым каб прадухіліць любую магчымую кансалідацыю грамадзян. Палітыка тэрору ўключае цэлы спэктар палітычнага, маральна-псіхалагічнага ўзьдзеяньня;
– ліквідацыя палітычнай і інтэлектуальнай актыўнасьці асобных груп і інідвідаў у Беларусі праз рэгулярныя арышты і паказальныя шматгадовыя прысуды;
– выцісканьне за межы дзяржавы пасіянарнай часткі насельніцтва, якое актывізавалася ў 2020 годзе, якое склала патэнцыйную пагрозу для рэжыму. Прымус да эміграцыі з’яўляецца свайго роду формай масавага тэрору, накіраванага на фізічную ліквідацыю грамадзянаў унутры краіны. Па розных дадзеных, каля 30 тыс., людзі ўжо павінны былі пакінуць краіну за гэты перыяд па палітычных прычынах. Толькі ў Польшчу са жніўня 2020 года па палітычных прычынах эмігравала больш за 23 тыс[3].
Што тычыцца маштабаў рэпрэсій, то, паводле маіх ацэнак, дзяржаўны тэрор у наступныя гады ў той ці іншай форме закране ад 400 да 1 мільёна грамадзян краіны (каля 15% насельніцтва Рэспублікі). Сітуацыя пагоршыцца ў працэсе актыўнага ўключэньня Беларусі ў вайну супраць Украіны.
– стварэньне інфармацыйнага вакууму і ізаляцыі грамадства праз разбурэньне галоўнага інструмэнта ўнутранай камунікацыі і мабілізацыі грамадства – Інтэрнэту. Гаворка ідзе не толькі аб блакаваньні і зьнішчэнні сайтаў і сеткавых выданьняў, але і аб актыўным выкарыстаньні інфармацыі. Атрыманьне і распаўсюд інфармацыі, накіраванай супраць рэжыму Лукашэнкі, асобных структур іх крытыка прыводзіць да неадкладных рэпрэсій;
– кансалідацыя бюракратычнага і сілавога апарата, праз выяўленьне і ліквідацыю нелаяльных супрацоўнікаў;
– зьмена маралі і псіхалогіі людзей улады, нічым неабмежаваная агрэсія і імкненьне да гвалту. Дзяржаўны бандытызм. Гэта выяўляецца напрыклад у нічым не матываваным разгромам памяшканьняў, кватэраў апазіцыйных актывістаў (вандалізм);
– ліквідацыя выбарчага плюралізму, з прычыны страты іх легітымізуючай функцыі;
Разам з гэтым адбываецца кансалідацыя палітычнай прасторы. Калі раней рэжым дапускаў існаваньне элемэнтаў грамадзянскай супольнасьці, палітычных «спадарожнікаў», для візуалізацыі працэсаў «кіраванай дэмакратыі», то ва ўмовах таталітарнай сыстэмы патрэбы ў такіх элементах няма. З лета 2020 па 2022 гады офісы афіцыйна зарэгістраваных у Беларусі партый і апазіцыйных арганізацый былі зьнішчаны, а самі арганізацыі пазбаўлены рэгістрацыі. Гэта азначае забарону нават нефармальнага сяброўства ў арганізацыі пад страхам турэмнага зьняволеньня. Былі зачыненыя таксама арганізацыі, якія ажыццяўлялі культурную і адукацыйную дзейнасьць нацыянальнага характару: беларускае моўнае Таварыства, Саюз беларускіх пісьменьнікаў.
ІІІ. Рэідэалагізацыя
Улічваючы, што афіцыйны палітычны дыскурс (СМІ, ідэалогія) не надзелены даверам, улады спрабуюць штучна навязваць пэўныя мадэлі паводзінаў і мысленьня з дапамогай кантролю, ціску і агрэсіўнай прапаганды.
Аднак улады спрабуюць зьнішчыць альтэрнатыўнасьць на ўзроўні інфармацыі, ідэй і арганізацыі. Разам з рэпрэсіямі супраць журналістаў і палітыкаў перасьлед закрануў і інтэлектуальную эліту беларускага грамадства. Рэжым Лукашэнкі імкнецца ўвесьці не толькі інфармацыйную манаполію, але і манаполію на мысленьне, імкнучыся пабудаваць новую ідэалагічную сістэму.
Для ўзмацненьня ідэйнага ціску і трансфармацыі свядомасьці і гістарычнай памяці ў 2021-2022 гадах быў падрыхтаваны і прыняты закон «аб генацыдзе беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны і пасляваеннага перыяду да 1951 года». Пра гэта паведамляецца на афіцыйным сайце кіраўніка рэспублікі. Як адзначаюць афіцыйныя крыніцы «рэалізацыя закона будзе спрыяць недапушчальнасьці скажэньня вынікаў Вялікай Айчыннай вайны, а таксама згуртаванасьці беларускага грамадства». За любое публічнае адмаўленьне генацыду беларусаў» у перыяд Вялікай Айчыннай вайны або пасляваеннага перыяду», у тым ліку ў Інтэрнэце, яно будзе пакарана арыштам, абмежаваннем волі на пяць гадоў або пазбаўленьнем волі на той жа тэрмін.
Што з гэтага вынікае:
1. Дамінаваньне афіцыйнага гістарычнага апавяданьня і звужэнне яго да Вялікай Айчыннай вайны. Зьліццё афіцыйнага ідэйна-палітычнага дыскурсу з рускім наратывам і ператварэнне беларускай інфармацыйна-прапагандысцкай прасторы ў рускую частку.
2. Вяртаньне да Савецкага (таталітарнага) разуменьня гісторыі і канкрэтных падзей. Перагляд гісторыі;
3. Поўная адмова ад нацыянальных гістарычных сюжэтаў;
4. Замацаваньне паняцьця няправільнай, варожай гісторыі (што характэрна для таталітарных рэжымаў);
Разам з гэтым адбываецца паўсюдная прымусовая індактрынацыя, галоўным чынам, у школах і універсітэтах. Дзе таксама ўводзіцца дадатковыя меры па кантролі за праявай іншадумства з боку ідэалагічных аддзелаў і спецыяльных куратараў з КДБ. Прызначылі намеснікам Старшыні Прэзідыума Беларускай акадэміі навук былога намесніка кіраўніка КДБ і камандзіра спецпадраздзялення “Альфа” Алега Чарнышова.
Неабходна адзначыць, што палітычная сыстэма знаходзіцца ў працэсе перафарматавання, новыя інстытуты і механізмы, як і формы кіраваньня, якія павінны служыць ўстойлівасці рэжыму працягваюць актыўна ўкараняцца. Вайна ва Украіне спрыяе паскарэньню гэтага працэсу, як і стварэньню новых пагроз для рэжыму Лукашэнкі. Гэта ў сваю чаргу да ўзмацненьня жорсткасьці ўнутранай палітыкі.
Неабходна таксама адзначыць, што сфармаваны рэжым верагодна не зьменіць характар свайго функцыянаваньня аж пакуль Лукашэнка будзе знаходзіцца ва ўладзе.
ІV. Выжываньне і барацьба
Трэба разумець, што ў такіх умовах арганізацыя і рэалізацыя сыстэмнага супраціву, ўнутры Беларусі немагчыма, якая б прывяла да палітычных пераменаў – немагчымая. Сістэмная барацьба ўключае ў сябе існаваньне падпольных арганізаваных структур, якія ажыцьцяўляюць эфэктыўнае ўздзеяньне (ціск) на прадстаўнікоў улады, сабатаж інфраструктуры. Спробы арганізаваць такую сістэмную працу з боку апазіцыйных структур, якія знаходзяцца за мяжой, скончыліся сур’ёзнымі праваламі. Гаворка вядзецца пра “плян Перамога” і інфармацыйны канал “Беларускі Гаюн”. Таму галоўным прынцыпам дзеяньня ўнутры Беларусі зьяўляецца самаарганізацыя ў малыя аўтаномныя групы, якія будуць займацца палітычнай і культуранай самаадукацыяй. Захаваньне актыўнай, нацыянальна-сьвядомай часткі людзей у Беларусі зьяўляецца неабходнай умовай рэалізацыі палітычных пераменаў у краіне ў будучыне. Істотнай задачай ёсьць недапушчэньне глыбокай трансфармацыі актыўнай часткі грамадзянаў у пасіўную, стэрылізаванаю масу.
У сыстэмным пляне, галоўная функцыя палітычнай барацьбы і развіцьця палітычнага клясу Беларусі спалягае на нацыянальнай дыяспары, якая падзяляецца на вайсковую і палітычна-культурную.
Вайсковы складнік беларускай апазіцыйнай дзейнасьці зьвязаны з беларускімі дабраахвотнікамі перш за ўсе “Палком Каліноўскага”, якія ўжо сталіся сымбалем змаганьня за незалежнасьць. Развіцьце і ўмацаваньне гэтага складніку падаецца галоўнай задачай, выкананьне якой будзе спрыяць рэалізацыі неабходнага нацыянальнага накірунку пераменаў у Беларусі ў будучым.
Культурна-палітычны элемэнт уключае ў сябе тыя групы і структуру, дзейнасьць якіх будуецца на ідэях нацыянальнага адраджэньня і забясьпячэньня нацыянальных інтарэсаў Беларусі ў будучым. Зараз мы назіраем паступовы распад апазіцыйных структур, якія сфарміраваліся пасьля 2020 году. Гэты распад зьвязаны з падрывам даверу да такіх структур як Каардынацыйна Рада, Офіс Ціханоўскай і Аб’яднаны Кабінэт. На жаль, інфляцыя даверу і падтрымкі адбіваецца на ўсей нацыянальна-дэмакратычнай апазіцыі і вядзе да сыстэмнага крызісу. У такой сітуацыі, найбольш песпектыўным накірукнкам бачыцца самаарганізацыя беларускай дыяспары ў самастойныя палітычныя структуры без арыентацыі на Офіс-Кабінет-Раду. На аснове гэты самаарганізаваных структур фарміраваць больш вялікія нацыянальныя ідэалагічныя фарміраваньні, нацэленыя на перамены ў Беларусі.
[1] Звычайна пачатак аўтарытарызму ў Беларусі зьвязваюць з прыходам Лукашэнкі да ўлады ў 1994 годзе, хаця аўтарытарныя тэндэнцыі пачаліся пазьней, у 1995-1996 і зьвязаны з антыканстытуцыйнымі дзеяньнямі Лукашэнкі і яго атачэньня.
[2] Бархатный террор 29.07.2020, Павел Усов https://www.belgazeta.by/ru/blogs/720/41114/,
[3] За дзень у Польшчу ўехалі 80 беларусаў, якія ўцяклі ад рэпрэсій. Усе яны атрымаюць дапамогу, https://svb1234.azureedge.net/a/31644875.html?fbclid=IwAR0I-JiXYFNTGF3AQxfyIg_EEEvjTVD8HDXbUVykM6L4djbRvvYSsAGio7E,
Павел Усаў, доктар палітычных навук.
Канфэрэнцыя “Беларусь: выжываньне і адраджэньне нацыі”, 29 чэрвеня 2025г. Варшава.
Відэа:
