СМІ, прапаганда і незалежнасьць: як фармуецца грамадская сьвядомасьць у Беларусі

(Даклад быў зачытаны Натальяй Крывашэй падчас мерапрыемства з нагоды дня Незалежнасьці Беларусі, 24 жніўня ў Варшаве).

Мы адзначаем Дзень Незалежнасьці як дату, якая сымбалізуе права беларускага народу быць гаспадаром на сваёй зямлі, мець сваю дзяржаву, сваю мову, сваю будучыню. Але незалежнасьць — гэта ня толькі сьцяг і гімн, ня толькі дзяржаўныя атрыбуты. Гэта перадусім сьвядомасьць грамадзтва.

А сьвядомасьць грамадзтва фармуецца праз інфармацыйную прастору. Таму гаварыць пра СМІ ў Дзень Незалежнасьці — гэта гаварыць пра тое, як захоўваецца або разбураецца незалежнасьць у галовах людзей.

Калі СМІ працуюць сумленна, паводле стандартаў журналістыкі, — яны ствараюць умовы для плюралізму, дыскусіі, адказнага выбару. Гэта і ёсьць падмурак незалежнай краіны.

Калі ж СМІ займаюцца прапагандай — незалежна ад таго, дзяржаўныя яны ці недзяржаўныя, — яны пераўтвараюцца ў інструмант маніпуляцыі і падпарадкаваньня, а значыць, у зброю супраць незалежнасьці.

Менавіта таму, адзначаючы Дзень Незалежнасці, мы ня можам абмінуць тэму СМІ і прапаганды. Бо незалежнасьць пачынаецца з таго, што чалавек мае права чуць розныя меркаваньні, самастойна думаць і выбіраць, а ня быць аб’ектам маніпуляцыі.

І таму пытаньне інфармацыйнай свабоды, праўдзівай журналістыкі і барацьбы з прапагандай — гэта ня нейкі дадатковы тэарэтычны аспэкт, а самая сутнасьць таго, што значыць быць незалежнай краінай.

Прапаганда — гэта асаблівы спосаб узьдзеяньня на грамадзтва, калі інфармацыя падаецца не для таго, каб даць поўную і дакладную карціну падзеяў, а каб выклікаць патрэбныя пачуцьці і настроі. Яна дзейнічае перш за ўсё на эмоцыі, а не на розум. У адрозненьні ад навуковага дасьледваньня ці судовай экспертызы, прапагандзе не патрэбныя дакладныя доказы: яна працуе праз паўтарэньне, праз яркія вобразы і праз падкрэсліваньне страху або, наадварот, гонару і перавагі. Калі чалавек чуе адно і тое ж сцьверджаньне шмат разоў з розных крыніцаў, ён пачынае ўспрымаць яго як ісьціну, нават калі ніякіх фактаў на карысьць гэтага няма.

Напрыканцы 1980-х — напачатку 1990-х у Беларусі менавіта такія механізмы былі запушчаныя супраць нацыянальнай апазіцыі і перадусім супраць Беларускага Народнага Фронту і яго лідара Зянона Пазняка. Само зьяўленьне БНФ сталася выклікам для савецкай сыстэмы: упершыню гучна загаварылі пра Курапаты, пра праўду пра сталінскія рэпрэсіі, пра Чарнобыль, пра неабходнасьць незалежнасьці і важнасьць беларускай мовы. Для ўлады гэта была пагроза, таму супраць яго адразу ж запрацавала прапагандысцкая машына.

Дзяржаўныя газеты і тэлебачаньне малявалі Пазьняка і яго паплечнікаў як «фашыстаў», «паліцаяў», «сыноў здраднікаў». Бел-чырвона-белы сьцяг, які ўспрымаўся апазіцыяй як сымбаль адраджэньня, афіцыйная прэса абвесьціла «фашысцкім»: у артыкулах і сюжэтах паўтараліся словы, што пад гэтым сьцягам нібыта расстрэльвалі жыдоў. Гэтая тэхніка — тыповая прапаганда праз асацыяцыю: калі трэба стварыць адмоўны вобраз, яго «прышываюць» да ўжо вядомых і вельмі моцных эмоцыяў, у дадзеным выпадку – да жахаў вайны і нацызму.

Іншы прыём — стварэньне вобразу пагрозы. БНФ паказвалі як сілу, што вядзе краіну да хаосу, вайны і голаду. Калі Літва абвесьціла незалежнасьць, у беларускіх газетах і эфірах зьявіліся сьцверджаньні: Хочаце, каб у нас было як у Прыбалтыцы? Разруха і кроў! Вось да гэтага вядзе Фронт. У масавай сьвядомасьці фармаваўся просты ланцужок: незалежнасьць = вайна, апазіцыя = небясьпека.

Ня менш актыўна прапаганда гуляла на моўным пытаньні. Тым, хто гаварыў па-расейску, у СМІ падказвалі баяцца: маўляў, апазіцыя хоча «забараніць расейскую мову», «прымусіць усіх размаўляць па-беларуску». Гэта выклікала трывогу і адчуваньне небясьпекі для асабістага жыцьця. Зноў жа, не было патрэбна ніякіх дакумантаў ці праграмных пунктаў, дастаткова было паўтараць гэтыя абвінавачаньні, каб яны замацаваліся ў грамадзкім успрыманьні. Згодна з канцэптуальнымі прапановамі Беларускага Народнага Фронту, працэс паступовага пераходу Рэспублікі Беларусь на беларускую мову павінен быў заняць больш за дзесяць гадоў. Паводле прагнозаў на 2025 год Зянона Пазьняка, рэалізацыя поўнамаштабнай моўнай трансфармацыі можа патрабаваць ужо звыш дваццаці гадоў.

Асобная ўвага надавалася пэрсанальнай дыскрэдытацыі Зянона Пазняка ў прэсе называлі «палітычным авантурыстам», «правакацыйнай сілай», «паліцаям»,  «сынам паліцая» і г.д. Замест палемікі зь яго ідэямі выкарыстоўвалася простая тэхніка: ударыць па чалавеку, каб абясцэніць усё, што ён гаворыць.

Такія прыёмы дзейнічалі эфектыўна, бо ў людзей не было шырокага доступу да альтэрнатыўнай інфармацыі. Незалежныя газеты толькі пачыналі існаваць, іх тыражы былі малыя, яны выходзілі нерэгулярна і часта сутыкаліся з забаронамі. Дзяржаўнае ж тэлебачаньне і газеты мелі амаль поўную манаполію. Таму прапаганда, якая працавала праз эмоцыі — страх, агрэсію, пачуцьцё пагрозы, — захоплівала масавую сьвядомасьць.

У выніку ўжо ў пачатку 1990-х у грамадзтве пачаў замацоўвацца вобраз БНФ і Пазняка як «радыкалаў», «небясьпечных нацыяналістаў». Гэта дало савецкай наменклатуры, а пазьней і Лукашэнку, магутную базу для маргіналізацыі апазіцыі. Замест таго каб дыскутаваць па сутнасьці — пра дэмакратыю, пра незалежнасьць, пра мову, — уладам было дастаткова паўтараць: «гэта фашысты», «гэта экстрэмісты», «гэта пагроза». І людзі, штодня чуючы гэтыя словы з газет, радыё і тэлевізара, пачыналі ўспрымаць іх як частку рэчаіснасьці.

Так дзейнічае прапаганда: яна не патрабуе доказаў, яна патрабуе толькі веры і эмоцыяў. І чым менш у грамадзтве альтэрнатыўных крыніц інфармацыі, тым мацней яна працуе. У выпадку Беларусі канца 80-х і пачатку 90-х гэта было адной з галоўных прычын, чаму нацыянальная апазіцыя, нягледзячы на значны ўплыў у парламенце і на вуліцы, так і не здолела перамагчы інфармацыйную машыну ўлады.

Прапаганда ў недзяржаўных беларускіх СМІ

Пасля падзей 2020 года беларускія недзяржаўныя СМІ амаль цалкам апынуліся за межамі краіны. Гэта стварыла ўнікальныя ўмовы: адсутнасьць цэнзуры, магчымасьць працаваць адкрыта і без страху перад рэпрэсіямі, а таксама тэарэтычную магчымасьць нарэшце рэалізаваць сапраўдную журналістыку факту. Але практыка паказала іншае: частка незалежных СМІ пераняла ўласна прапагандысцкія механізмы, якія раней выкарыстоўвала дзяржава.

1. Манапалізацыя апазіцыйнай інфармацыйнай прасторы

У інфармацыйнай прасторы, якую фармуюць недзяржаўныя медыя, фактычна адзінай “правільнай” апазіцыяй падаецца офіс Сьвятланы Ціханоўскай. Усе іншыя сілы — рух “Вольная Беларусь” Зянона Пазняка, БХД і нават Народная Грамада і інш. — маргіналізуюцца. Гэта клясічны прапагандысцкі прыём: стварыць супрацьпастаўленьне, у якім няма мейсца дыскусіі. Чытачу прапануюць просты выбар: або «добры цэнтр», або «старыя радыкалы». У выніку фармуецца манаполія, дзе існуе толькі адна апазіцыя — «правільная» і санкцыянаваная.

Асьвятленьне палітычнага жыцьця амаль цалкам будуецца вакол дзейнасьці Офіса і прыязных яму структур. Іх мерапрыемствы, стратэгіі, каментары і пазіцыі трапляюць у навіны, атрымліваюць шырокае рэфераваньне. У той жа час альтэрнатыўныя ініцыятывы і тэзісы іншых актараў ігнаруюцца або згадваюцца ў негатыўным кантэксьце. Гэта стварае інфармацыйную манаполію, у якой існуе толькі адзін цэнтр апазіцыі.

2. Дыскрэдытацыя Пазняка — дыскрэдытацыя праз «дробязі».

Асноўны аб’ект атак — Зянон Пазьняк, чалавек, які ад канца 80-х адстойваў незалежнасьць Беларусі. Калі пра яго пішуць, то заўсёды з эмацыйным падтэкстам. Замест таго каб разглядаць ягоныя аргуманты, СМІ прапануюць іронію і ярлыкі.

Напрыклад, у эфіры Euroradio “Перагарнуць старонку: што не так у прапановах Пазняка наконт санкцый і перамоў?” яго заклікі да перамоваў дзеля выжываньня грамадзянскай супольнасьці падаюцца як небясьпечныя, а каментар для дыскрэдытацыі дае не палітык ці эксперт, а спартсменка Кацярына Сныціна. Так працуе аргумант ад аўтарытэту, які не мае дачынення да тэмы. Гэта робіцца наўмысна, каб паказаць: у яго ідэі няма вагі, іх можа абвергнуць любы чалавек.

У беларускіх недзяржаўных СМІ пра Пазьняка часта пішуць не праз аналіз яго ідэй, а праз эмацыйныя ярлыкі і іронію. Загалоўкі кшталту «Истеричные наезды на Тихановскую» адразу ствараюць у чытача вобраз чалавека агрэсіўнага і неканструктыўнага. Нават вызначэньне «ветэран апазіцыі», «былы лідар апазіцыі» працуе як інструмант дыскрэдытацыі — нібы ён быў значным калісьці, але сёньня ўжо ня мае вагі. Такія фармулёўкі не даюць мейсца для дыскусіі ці ацэнкі фактаў, яны проста фармуюць негатыўнае стаўленьне да асобы праз мову і эмацыйны фон. Гэта і ёсьць прыклад сучаснай прапаганды.

У СМІ вельмі часта можна заўважыць адну характэрную рысу: нават факты біяграфіі Пазняка падаюцца не як сьведчаньне асабістых дасягненьняў, а як вынік зьбегу нейкіх абставінаў ці падтрымкі ўплывовых асобаў. Яскравы прыклад – артыкул “Зеркала”: “Отстоял для Беларуси независимость, но растерял популярность. Рассказываем о Зеноне Позняке и его роли в истории страны”

Замест таго каб падкрэсьліць галоўнае — што Зянона Пазьняка ў савецкі час выключалі з установаў за яго палітычныя перакананьні, што ён сутыкнуўся з рэпрэсіўнай сістэмай, якая не прымала беларускага нацыянальнага мысьленьня, журналісты абіраюць іншую акцэнтацыю. Яны ставяць у цэнтр гісторыю пра тое, што яму дапамог Максім Танк, які “прыбраў перашкоды” і падтрымаў у цяжкі момант.

Гэтая дэталь сама па сабе можа выглядаць бязьвінннай, нават сімпатычнай, але яе функцыя ў тэксьце іншая. Падкрэсліваючы дапамогу Танка, аўтар адсоўвае на другі плян сам факт палітычных рэпрэсій супраць Пазняка, а разам з тым і значнасьць яго прынцыповай пазіцыі. У выніку чытач бачыць не чалавека, які цярпеў за свае перакананьні і змагаўся супраць сістэмы, а чалавека, якому “пашанцавала” сустрэць уплывовага заступніка. Гэта тонкая падмена акцэнтаў: замест таго каб паказаць сапраўдныя прычыны канфліктаў і цяжкасьцяў у біяграфіі, чытачу прапануюць інтэрпрэтацыю, якая зьніжае каштоўнасьць гэтага досьведу.

Так працуе дыскрэдытацыя праз “добразычлівую” дэталь. Замест адкрытай крытыкі — устаўка, якая нібыта павінна надаць чалавечы калярыт, але насамрэч пераўтварае палітычнага дзеяча ў залежнага ад чужой дапамогі чалавека. Гэта і ёсьць прыклад таго, як праз выбар інфармацыйнага фокусу можна зьмяніць уяўленьне грамадзтва пра гісторыю і яе герояў.

3. Фармаваньне у чытача эмацыйна негатыўны вобраз праз ярлык, а не праз факты.

Яшчэ больш выразны прыклад — матэрыял “Пазняк: Кэралайн Левіт — гэта проста знаходка веку”. Тут вобраз Пазняка канструюецца праз іронію: яго падтрымка Трампа падаецца як “сьляпая вера ў зорку”, а ён сам — як палітык, адарваны ад беларускіх праблемаў. Артыкул нібыта разбірае выбраныя аргуманты, але адразу прапануе эмацыйную інтэрпрэтацыю.

У выпадку з артыкулам пра слова «лапідарны» дыскрэдытацыя набывае іранічную форму. Здавалася б, сам факт папулярызацыі беларускай мовы — станоўчы. Але матар’ял пабудаваны так, каб паказаць Пазняка ў сьмешным сьвятле: яго сур’ёзны тэкст пра палітыку звужаецца да “новага слова ў твітары”, якое ператвараецца ў мем. У выніку мова і палітычная думка абясцэньваюцца праз жарты і іронію.

4. Падвойныя стандарты і перанос адказнасьці

Пазьняку часта ставяць у віну тое, што ён у 1996 годзе быў вымушаны з’ехаць у эміграцыю. Але сёньня і Офіс Ціханоўскай, і самі СМІ таксама працуюць у выгнаньні. Калі для цяперашніх дзеячаў гэта “вымушаны крок дзеля бясьпекі”, то для Пазняка — “здрада”. Гэта клясічны прыклад падвойных стандартаў.

Асабліва паказальная рыторыка Анатоля Лябедзькі, якую адлюстроўваюць беларускія СМІ: “За происходящее в 90-х ответственность в первую очередь лежит на Позняке”. Але менавіта БНФ сабраў 450 тысяч подпісаў за роспуск Вярхоўнага Савета — рэкордную лічбу. Лябедзька ж выступаў супраць гэтай ініцыятывы, а у 2025 годзе без аналіза грамадзка-палітычнай сытуацыі таго часу сцьвярджае: “Трэба было выводзіць людзей на барыкады, але не знайшлося лідара”. Пры гэтым варта адзначыць, што сам Лябедзька таксама быў дэпутатам Вярхоўнага Савету, меў такія ж самыя магчымасьці, як і іншыя дэпутаты, а пазьней уваходзіў у “каманду маладых ваўкоў”, якая прывяла Лукашэнку да ўлады. У такой сытуацыі падобныя адзначаныя вышэй абвінавачаньні выглядаюць абсурднымі і функцыянуюць як пераклад адказнасьці.

5. Агентура як тэма

Пазняк шмат гадоў кажа пра пранікненьне агентуры КДБ і расейскіх спецслужбаў у палітычныя і медыйныя структуры. У незалежных СМІ гэта часта падаецца як “кансьпіралагічныя фантазіі”, а сам Пазняк — як чалавек, які “бачыць агентаў паўсюль”. Замест разбору фактаў (сапраўды вядомыя выпадкі пранікненьня агентаў і супрацоўніцтва сэкстаў з КДБ і ў 90-я, і 2000-я, і пасля 2020) грамадзтву прапануецца гатовы вобраз “маразматыка з тэорыямі змоваў”. Гэта дазваляе не абмяркоўваць рэальную праблему ўплыву спецслужбаў.

6. Беларуская мова

Асобная сфера прапаганды датычыць беларускай мовы. Пазняк заўсёды выступаў за беларусізацыю і разглядаў мову як падмурак нацыянальнай незалежнасьці. Але ў незалежных СМІ яго пазіцыя часта падаецца як “радыкальная” або “непрактычная”, бо “большасьць беларусаў гаворыць па-расейску”. Такі дыскурс фармуе ўяўленьне, што адзіная беларуская мова — справа маргіналаў і фанатаў. Гэта наўпрост зьніжае каштоўнасьць мовы як асновы ідэнтычнасьці.

Па сутнасьці мы атрымліваем люстэрка дзяржаўнай прапаганды. Толькі калі сёньня дзяржаўныя СМІ кажуць, што ёсьць адзіны правільны правадыр — Лукашэнка, то ў «альтэрнатыўных» медыях  культывуецца іншы правадыр ці цэнтр. Але метад той самы: усе іншыя або ігнаруюцца, або высьмейваюцца, або дыскрэдытуюцца. І гэта азначае, што грамадзтва ня вучыцца жыць ва ўмовах свабоды і плюралізму, а працягвае заставацца парадыгме аднаго цэнтру, толькі зь іншым знакам.

Такое разьвіцьцё падзеяў непазьбежна прывядзе да інфармацыйнай інфантылізацыі народа. Калі грамадзянін прывыкае, што яму заўсёды прапануюць адзін вобраз «добрага» і адзін вобраз «дрэннага», ён перастае разьвіваць крытычнае мысьленьне. Ён прывыкае, што замест яго заўсёды ёсьць нехта, хто вырашыць, «дзе праўда». Гэта значыць, што нават калі зьменіцца ўлада, — у масавай сьвядомасьці застанецца стары аўтарытарны шаблон: шукаць новага «отца народа», а не будаваць сістэму правілаў і адказнасьці.

Да Дня Незалежнасьці гэтая тэма мае асаблівую актуальнасьць. Бо незалежнасьць — гэта ня толькі дзяржаўны герб і сьцяг, але найперш здольнасьць народа быць самастойным у мысьленьні, прыняцьці рашэньняў і адказнасьці за сваю будучыню. Калі ж нават у незалежных СМІ паўтараецца мадэль прапаганды, якая фармуе «адзіна правільную пазіцыю», то гэта падрывае сам падмурак незалежнасьці. Рэакцыя грамадзтва на падставе камэнтароў

Ад дыскусіі да ярлыкоў: як прапаганда фармуе камэнтары і грамадскае ўспрыманьне

Аналізуючы камэнтары пад матар’яламі пра Зянона Пазняка ў беларускіх недзяржаўных СМІ, можна заўважыць выразны і паказальны механізм: тон, зададзены журналістамі праз іронію, эмацыйныя ярлыкі і негатыўныя фармулёўкі, непазьбежна адлюстроўваецца ў камунікацыі аўдыторыі. У выніку дыскусія пераносіцца з ідэйнай і палітычнай сферы ў асабістую і псіхалагічную.

Так, замест таго каб абмяркоўваць пазіцыі палітыка, гістарычныя аспекты яго дзейнасьці або яго аргуманты адносна незалежнасьці, мовы ці палітыкі, камэнтатары канцэнтруюцца на абразах асобы. Зьяўляюцца выказваньні кшталту «дзед, прымі таблеткі», «маразматык», «таксічны чалавек». Гэта клясычны прыклад адгуманізацыі праз мову — працэсу, калі індывіда пазбаўляюць статусу паўнавартаснага суб’екта палітычнага дыялогу і ператвараюць у аб’ект кпінаў і насьмешак.

З пункту гледжання тэорыі камунікацыі, падобная дынаміка з’яўляецца вынікам сумяшчэньня двух механізмаў: agenda-setting і framing. Першы азначае, што медыя вызначаюць ня толькі кола тэмаў, якія трапляюць у парадак дня грамадзтва, але і задаюць прыярытэты абмеркаваньня. Другі — што яны канструююць пэўны ракурс успрыманьня падзеяў і асобаў, акцэнтуюць увагу на адных аспэктах і зьніжаюць значнасьць іншых. Калі журналісты сьвядома ці несьвядома фармуюць вобраз Пазняка як «экстрэмальнага», «неадэкватнага» ці «састарэлага» дзеяча, аўдыторыя пераносіць гэтыя ўстаноўкі ў свае ацэнкі, транслюючы іх праз камэнтары.

Варта падкрэсліць, што такі перанос фокусу мае сістэмны характар. Прапаганда ў традыцыйным разуменьні, заўсёды імкнецца выключыць патрэбу ў аргумантаванай дыскусіі. Аргуманты патрабуюць рацыянальнага разгляду і спаборніцтва ідэй, а гэта адкрывае прастору для плюралізму. Адсутнасьць жа дыскусіі і замена яе на эмацыйныя ярлыкі гарантуе, што пэўная асоба або ідэя будзе адкінутая аўдыторыяй не з-за слабасьці аргумантаў, а з-за створанага медыйнага іміджу.

Такім чынам, калі вобраз «старога маразматыка» замацоўваецца ў масавай сьвядомасьці, зьнікае неабходнасьць разглядаць, напрыклад, пазіцыю Пазняка адносна беларусізацыі ці яго крытыку сучасных палітычных стратэгій. Замест гэтага ў грамадзтве ўзнікае эмацыйнае ўражаньне: «няма чаго слухаць чалавека з састарэлымі ідэямі». Гэта адпавядае мэце прапаганды — не пераканаць у фактах, а выключыць магчымасьць самой дыскусіі.

Асаблівую небяспеку ўяўляе тое, што камэнтары пад публікацыямі ўспрымаюцца часткай аўдыторыі як голас «народнага меркаваньня». Калі тысячы камэнтараў паўтараюць адны і тыя ж фармулёўкі («дзед», «маразматык», «таксічны»), у чытачоў фармуецца ілюзія кансэнсусу. Гэты феномен у камунікацыйнай тэорыі вядомы як сьпіраль маўчаньня: людзі, якія маюць іншае меркаваньне, пачынаюць баяцца яго выказваць, каб не апынуцца ў ізаляцыі. У выніку ў грамадзкай прасторы застаецца толькі адна «дамінантная» пазіцыя — дыскрэдытацыйная.

Трэба таксама адзначыць, што такая трансфармацыя дыскусіі з інтэлектуальнага ўзроўню на ўзровень асабістых абразаў спрыяе інфантылізацыі публічнай сферы. Палітыка ператвараецца ў поле эмоцый і жартаў, у якім няма мейсца ні аналітыцы, ні крытычнаму мысьленьню. Гэта асабліва небяспечна ў кантэксьце здабыцьця і захаваньня незалежнасьці: замест таго каб асэнсоўваць уласную гісторыю, нацыянальныя сымбалі і будучыню краіны, грамадзтва атрымлівае спектакль высьмейваньня.

У выніку камзнтары становяцца ня проста індывідуальнымі выказваньнямі, а важным сьведчаньнем таго, як працуе механізм прапаганды. Журналісты задаюць тон, а аўдыторыя яго падхоплівае і ўзмацняе. Так ствараецца замкнёнае кола: іронія ў медыя — эмацыйныя ярлыкі ў камэнтарах — адсутнасьць аналітычнай дыскусіі — замацаваньне негатыўнага вобразу.

Посткрыптум: прэзентацыя храналогіі прапаганды супраць З.Пазьняка, наратывы і мэтады.

Наталія Крывашэй, медыя аналітык, дактарант Беластоцкага ўніверсітэту.