Вытрымкі з кнігі Аўгена Калубовіча “Мова ў гісторыі беларускага пісьменства”.
Аўгена Калубовіч (Каханоўскі) – беларускі грамадскі дзеяч, пісьменнік, публіцыст і гісторык -нарадзіўся ў 1910г. у Рагачоўскім павеце. Праца Калубовіча “Мова ў гісторыі беларускага пісьменства” – адна з найлепшых і фундаментальных для гісторыі беларускага пісьменства. Прыводзім тут словы Зянона Пазьняка у прадмове да факсімільнага выданьня “Мова ў гісторыі беларускага пісьменства”.
Гэта адна з тых кніжак, якія выварачваюць душу ад крыўды на жорсткасьць гісторыі, прымушаюць моцна біцца сэрца, і попел пакаленьняў стукае ў скронь. Сухой мовай фактаў, скрупулёзна і педантычна паказана, як пасьлядоўна і мэтадычна нішчылі вялікую беларускую кніжную культуру варвары, войны, акупацыі, ворагі і беспамяцтва.
Ніжэй прыводзім некалькі разьдзелаў з кнігі.(Для поўнага чытаньня праца даступна ў сеціве Інтэрнэт).
Сьведчаньні пра гібель помнікаў пісьменства
Які-ж лёс спаткаў помнікі беларускага пісьмeнства X-XVIII ст. ст.? Шмат ix не дайшло да нас з прычынаў натуральнага ізносу.
Шмат ix не дайшло да нас з прычынаў натуральнага ізносу.
Шмат згарэла ў пажарах Вільні (бібліятэка язуіцкай акадэміі й бібліятэкі й архівы япіскапскіх палацаў – у 1610 г. Віцебску (бібліятэкі й архівы Маркавага манастыра й колькіх блізкік прыходаў i прыватных асобаў зь Віцебску, што былi на перахаваньні ў манастыры – у 1685 г., бібліятэка дамініканскага касьцёлу із, зборам к. 600 кніг друку XV-XVIII ст. ст. – у 1869 г., Менску (358 актавых кніг 1641-1761 гг. Галоўнага трыбуналу – у 1762 г.), Наваградку (архіў земскага суда – у 1764 г.) i г. д.
Яшчэ болей ix загінула ад пажараў, зруйнаваньняў і рабункаў у войнах, пераважна із Масковіяй.
Нішчэньне помнікаў пісьменства
Поруч вывазаў, ішло нішчэньне, ад якога найбольш пацярпела пісьменства ў нацыянальнай беларускай мове – дакуманты беларускай гісторыі й кнігі вуніяцкай (дакладней – былой праваслаўнай i вуніяцкай) літаратуры XVII-XVIII стст.
Шмат ix было спалена ў вагні. У 1814-36 гг. Нясьвіскім замкам і маёмасьцю Радзівілаў кіравала царская апякунчая камісія. «Czasy tego zarządu byly dla archiwum prawdziwa klęska … W spustoszonym zamku palono w piecach papierami archiwalnymi, w końcu zas przewieziono cały archiwum do Wilna … I w owym to czasie poniosło archiwum dotkliwa scraty; wiele zniszczalo, wiele rozeszlo się po swiecie». Калі ў 1836 г. архіў быў вернуты ў Нясьвіж, зь яго ўжо пасьпела «вялікая частка найцікавейшых дакумантаў зьнікнуць … а рэшта была ў поўным бязладзьдзі», – скардзіўся кн. Вільгэльм Радзівіл горадзенскаму губэрнатару.
У 1832 г., на загад із Пецярбургу, пачалася акцыя адбіраньня старых вуніяцкіх служэбнікаў і іншых кніжок i замены іх на расейскія праваслаўныя кнігі. Із цэркваў i манастыроў цэлае Беларусі ў Полацкую духоўную кансісторыю звозіліся для паленьня выданьні беларускіх вуніяцкіх друкарняў. У дадатках да тых кніг у беларускай мове друкаваліся арыгінальныя навукава-тэалягічныя й мастацкія, галоўна вершаваныя, творы беларускай літаратуры: усе яны, за рэдкімі выключэньнямі, беззваротна загінулі ў вагні, разам із багаслужбовымі кнігамі, Вуніяцкія сьвятары спрабавалі ратаваць іх: ведамы выпадак, калі 2.IV.1834 г. у Наваградку на рукі яп. Язэпа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад цара, усе былі пакараныя за гэта годам манастырскай турмы.
Аб тым, як «уніатскія книги … преднамеренно уничтожались», яшчэ лепей сьведчаць паленьні ix у Жыровічах. Туды ўжо па ліквідацыі ў 1839 г. вуніяцкае царквы яны звозіліся із павуніяцкіх (вуніяцкіх i былых праваслаўных) царкоўных i манастырскіх бібліятэк і, на загад праваслаўнага мітр. Язэпа (Сямашкі), у 1841-44 гг. спальваліся ў манастырскіх печках. Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, i частка кніг раскрадалася, у 1844 г. мітрапаліт загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц i спаліць ix на вогнішчы адразу. У 1853-55 i 1857 гг. паленьне ix зноў працягвалася. Колькі тут было спалена – невядома: афіцыйна называецца лічба каля 2.000 кніг, аднак сам мітрапаліт зазначае, што спалена ix было болей, чымся афіцыйна паказана.
У 1860-70-ых гг. рабіліся новыя чысткі царкоўных i манастырскіх бібліятэк. У гэтым часе канчальна было зьнішчана ўсё тое, што яшчэ ўцалела ад кніжных скарбаў старажытнага Турава. У 1865 г. выпадкам былі выратаваныя ад аднаго недапаленьня 10 аркушаў Тураўскага эвангельля XI ст., якія былі знойдзены ў скрыні з вугалем. Архэограф В.Лялін прыводзіць факт, як ігумен аднаго з манастыроў Віцебскай эпархіі два тыдні ацяпляў сваю кельлю “старыми бумагами”, пасьля чаго “с облегченной совестью” паведаміў свайму япіскапу, што “во вверенном [яму ] монастыре никаких древних актов нет”.
Каля 1898 г. Смаленскі яп. Пятро (Другаў) сьведама спаліў Царкоўна-архэалягічны музэй у Смаленску, у якім былі старадрукі, рукапісы й дакумэнты.
Іншыя помнікі былі прададзеныя на макулатуру. Беларускі філёзаф i гісторык, манах М.Брадовіч, меў у Кобрыне “вялікую бібліятэку й багаты навуковы архіў”. Па сьмерці вучонага ў 1879 г. бібліятэку ягоную распрадалі, а “яе рэшткі i ўвесь архіў былі здадзены на макулатуру” – “прададзеныя на пуды”, разам з рукапісамі ягоных неапублікаваных “шматлікіх прац” («Гісторыя Полацкага княства» i г.д.). У 1881-83 гг. урадоўцы Віцебскага губэрнскага кіраўніцтва прадалі зь Віцебскіх архіваў у Рыгу каля 3000 пудоў беларускіх актаў XVI-XVIII стст. па 1 рублю 18 капеек за пуд, а за выручаныя грошы былі ўзнагароджаныя чатыры ўрадоўцы гэтага кіраўніцтва.
У сяр. XIX ст. былі выпадкі нішчэньня ў архівах арыгінальных дакумэнтаў i замены ix падробкамі.
Шмат кніжок i дакумэнтаў загінула ад няўважлівага ix перахоўваньня. Калі зь Віцебшчыны й Магілёўшчыны пачалі звозіць у Віцебскі Цэнтральны архіў старадаўныя актавыя кнігі, спасярод ix былі “кнігі (з Полацкіх) да аднэй трэцяй часьці абгарэлыя […] На іншых кнігах відаць, што яны моклі, a ў большасьці – пашкоджаныя ад перахову ў мокрых будынках i ад перавозаў [… ] Многія без пачатку, без канца”… Тое ж самае – у Смаленску, у 1909-1910 гг.; у Аршанскім Куцейнаўскім манастыры, дзе яшчэ ў 1921 г. у вільгаці гнілі старадрукі Куцейнаўскай друкарні XVII ст.. Мажліва нават з мэтаю зьнішчэньня, кнігі Віленскага гарадзкога суда невядома кім былі выдзертыя з вокладак, перамяшаныя паміж сабою й выкінутыя кучаю ў склеп. Ix было там так шмат, што, калі яны былі выпадкова знойдзеныя, ix злажылі ў 145 клункаў па 600-700 аркушаў у кожным.
“Віленскі архэограф А.Жыркевіч, які ў свой час аддаў шмат энэргіі на адшукваньне й скуплю гістарычных дакумэнтаў з прададзеных жыдам урадовых архіваў, адкрыта робіць заяву ў друку аб няўважлівасьці маскоўскіх чыноўнікаў у Беларусі да астаткаў старадаўнасьцяў, якія не знаходзілі нічога лепшага, як толькі нішчэньне гістарычных дакумэнтаў” (А.Шлюбскі).
Паводле справаздачаў газ. «Савецкая Беларусь», за час 1-ае сусьветнае вайны, бальшавіцкае рэвалюцыі й першых гадоў савецкае ўлады ў Беларусі толькі ў аднэй Віцебшчыне зьнішчана 68 розных архіваў. Відаць, найбольш адчувальнай стратай тут былі бібліятэка й архіў графаў Буцянёвых-Храбтовічаў у м. Бешанковічы, зьнішчаных у 1918 г. бальшавіцкім карным атрадам; у архіве былі яшчэ нікім не даследаваныя дакуманты 1622-1750 гг. Храбтовічаў, а таксама Лукамскіх, Агінскіх i Цяпінскіх.
А вось прыклады нішчэньняў ужо ў нашыя дні. У с. Жукаў Барок каля Стоўпцаў у 1720 г. канцлер Вялікага Княства Літоўскага кн. Кароль Станіслаў Радзівіл пабудаваў вуніяцкую царкву. “Яна прастаяла тут усе свае 250 гадоў i толькі нядаўна была зьнесеная […] У царкве было шмат кніг, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных [… ] Гэтыя кнігі перавезьлі ў Стоўпцы [… ] У аддзеле культуры Стаўпецкага райвыканкому […] сказал і, што кнігі з Жукаборскай царквы […] спалілі”. Адзін з качагараў гарадзкой лазьні ў Стоўпцах расказваў, што “кніг гэтых (якія “звалілі […] ў качагарку”) была… цэлая гара (“прайсьці не было як”). Усялякія там былі – i друкаваныя, i так, ад рукі пісаныя. Якім было мо па тысячы год – тоўстыя, счарнелыя, крыж залочаны пасярэдзіне […] I – па кнізе, па кнізе – пачалі падпальваць імі печы. Нас тады чатырох было, качагараў. На зьмену палілі. Больш як на месяц хапіла ix на распал…”. “Больш трох стагодзьдзяў стаяла драўляная царква ў в. Насілава Маладзечанскага раёну. Мела яна свае багатыя архівы, бібліятэку, дзе былі ня толькі рэлігійнага зьместу кнігі i дакумэнты, але й сьвецкія. Нехта Раскін аддаў указаньне царкву разбурыць, а ўсё астатняе – згрузіць на падводы, вывезьці i зьнішчыць”.
Нішчэньні не абмінулі й помнікі эпіграфічнага пісьменства. Для прыкладу назавем камні-“пісанікі” XII ст.; у 1818 г. зь ix былі ўзарваныя Барысаў камень каля сяла Кавалі л я Дзісны (у ім быў адбіты верх, пашкоджаны крыж i напіс) i Сьвятаполк-камень (зусім зьнішчаны); у 1880 г. узарваны Барысаў камень каля сяла Высокі Гарадзец ля Лукамля (на ім пашкоджаны напіс, а канец яго стаў нечытэльны); у 1937 г. ён i Рагвалодаў камень 1171 г. каля сяла Дзятлаўка ля был. Друцку былі зусім разьбітыя аманалам i ўжытыя на будаўніцтва шашы Масква – Менск. У 1932 г. бальшавікі разьбілі й таксама ўжылі на будаўніцтва шашы Вула – Бачэйкава Сокараўскі каменны крыж, пастаўлены ў 1569 г. на беразе воз. Пола каля сяла Сокарава (блізка Бешанковічаў) на брацкай магіле 200 беларускіх жаўнераў, што загінулі ў бойцы з маскоўскім войскам Івана Грознага.
Нішчэньню спадарожнічалі зьнікненьні. Часткава мы ўжо закраналі ix у сувязі з доляй гістарычнай калекцыі Эрмітажнага збору й Нясьвіскага архіву ў 1814-36 гт. Дадамо тут іншыя факты.
У 1803 г. зь Віцебску ў Пецярбург былі высланыя 9 каралеўскіх прывілеяў г. Віцебску, якія пазьней невядома куды зьніклі.
Расейскі гісторык i бібліятэкар Полацкай праваслаўнай духоўнай сэмінарыі К.Гаворскі пры перавозе ў 1856 г. з Полацку ў Віцебск бібліятэкі сэмінарыі (был. бібліятэкі Полацкай вуніяцкай сэмінарыі ў XVII-XVIII стст.) частку кніг як “непатрэбных i перашкаджаўшых справаздачнасьці” пакінуў у Полацку, дзе яны пасьля таго ўсе зьніклі; а зь перавезеных ім у Віцебск зьніклі яшчэ 183 назвы i ўсе рукапісы, а таксама гістарычныя дакумэнты XVI-XVII стст., якія ён у 1858 г. публікаваў у рэдагаванай ім неафіцыйнай частцы «Витебских губернских ведомостей» (у №№3-8, 12-14, 22-28, 35 i 38).
Рукапіс Беларускага летапісу 1570-ых гг. (адзіны дайшоўшы да нас ягоны сьпісак – Быхаўца), перададзены ў 1834 г. уласьнікам рукапісу, абшарнікам двара Магілёўцы Ваўкавыскага пав. А.Быхаўцом, гісторыку Т.Нарбуту ў двор Шаўры Лідзкага пав., у каталёгу бібліятэкі Нарбута, уложаным ім самім у 1851 г., яшчэ значыцца як існуючы; у каталёгу ж, уложаным па арышце й сьмерці гісторыка, у 1864 г. настаўнікам Віленскай расейскай гімназіі М.Сокалавым, яго ўжо няма, i рукапіс летапісу зьнік.
У 1870-ых гг. Віцебскі праваслаўны япіскап патрабаваў ад усіх манастыроў i цэркваў эпархіі перасланьня ў Віцебск помнікаў старога пісьменства. У 1880 г. В.Лялін паведамляў зь Віцебску, што там, у Маркавым манастыры, была паўтарасажнёвая скрыня зь якімісь старадаўнымі рукапісамі, але ў тым жа годзе кудысь зьнікла. З гэтымі фактамі Л.Аляксееў зьвязвае “бясьсьледнае зьнікненьне” прыгадванага намі Архіву старажытных актаў Полацкага княства ў Бельчыцкім манастыры пад Полацкам i “праўдападобна, архіваў іншых манастыроў старажытнае Полаччыны”. Мажліва нават, што ўсе яны трапілі ў лік архіваў, прададзеных у 1881-83 гг. у Рыгу.
У Нясьвіскім архіве Радзівілаў Я.Палькоўскі ў 1881 г. знайшоў інвэнтар друкаў Слуцкай друкарні кн. Людвікі Радзівіл, дачкі патрона пратэстантаў у Беларусі кн. Багуслава. Інвэнтар гэты, уложаны ў 1687 г. “rejestruje (за час ад 1670 г. – Л.К.) 23 pozycje, z których większości nie tylko dziś nie znamy» ale nie możemy zidentyfikować. Z zachowanych i zarejestrowanych przez bibliografie druków możemy jedynie wskazać ok. 11 tytułów”, хоць друкарня ў Слуцку была дзейная яшчэ й пасьля 1687 г. А.Мальдзіс, які ў 1970 г. знайшоў той жа інвэнтар (ці іншы ягоны экзэмпляр) у Львове, пытаецца: “Што хаваецца [… ] за [… ] запісамі” гэтага інвэнтара: «Тэорый рускіх» – экз. 80, «Дзёньнікаў» 2020, «Школак» – 3091, «Працэсаў» – 1006, «Гаспадароў» – 1000, «Формулак» – 414, «Табліц гарызантальных» 100, «Аб злучэньні рэк» – 640, «Хрысьціяньскіх заўваг» 250, «Лемантароў» – 3389? На якой мове ўсё гэта друкавалася? I ці ня тояцца тут невядомыя сёньня творы старой беларускай літаратуры?”
Перад 1893 г. у Менску зьніклі ўсе гістарычныя дакумэнты з архіву Менскай i Тураўскай эпархіі.
Увогуле, паводле сьведчаньняў з 2-ое паловы XIX ст., беларускія кнігі, рукапісы й дакумэнты “ў розныя часы забіраліся рознымі асобамі, які не пакідалі ніякіх сьлядоў прыналежнасьці ix” тэй бібліятэцы ці архіву, скуль яны ўзятыя, i “якія дакумэнты й кнігі большай часьцю зьнікалі”. I гэта з такіх старых бібліятэк i архіваў, дзе былі рэзыдэнцыі мітрапалітаў i япіскапаў, як Жыровіцкага, Супрасьльскага, Пінскага Ляшчынскага манастыроў, i іншых збораў.
Невядома дагэтуль, калі й пры якіх акалічнасьцях зьніклі шматлікія названыя й неназваныя намі цэлыя старыя беларускія бібліятэкі й архівы, як i пазьнейшыя зборы зь ix, a ў тым – Полацкага Сафійскага сабору, Жыровіцкага базыльянскага манастыра, Слуцкага Траецкага манастыра й г. д. Калі ў вайну 1654-67 гг. маскоўскае войска часова заняло Полацак (17 ліпеня 1654 г.), акупацыйныя ўлады адразу ж пачалі інвэнтарызацыю маёмасьці.
У адным зь іхных інвэнтароў («Сметная книга» Полацку за 1654 г.) пры апісаньні Сафійскага сабору зазначана, што ў ім ёсьць “пять сундуков с русскими и с литовскими и с латынскими с разными книгами”. Мы ня ведаем, ці тут былі ўсе кнігі Сафійскай бібліятэкі, як i ня ведаем усёй гісторыі гэтых “сундуков5′: ці ix не пасьпелі эвакуяваць з Полацку перад прыходам войскаў ворага, ці гэта ўжо трафэі, падрыхтаваныя на вываз у Маскву. Зноў жа “зь Львоўскіх дакумэнтаў (пра Жыровіцкі макастыр. – АЖ.) […] відаць, што яшчэ ў 1886 г. 4867 друкаваных i рукапісных кніг з базыльянскай бібліятэкі знаходзілася ў Жыровічах у вялізных шафах, зацягнутых дротам i забітых дошкамі”, У 1895 г. некаторыя кнігі зь яе трапілі ў Віленскую Публічную бібліятэку, але лёс цэлай бібліятэкі (г. зн. кніг, што тады ж часова былі перавезеныя ў муры Віленскага Траецкага манастыра, i тых, што засталіся ў Жыровічах) – невядомы.
Зьніклі канфіскаваныя ў 1930-ых гг. пры арыштах іхных уласьнікаў у БССР прыватныя зборы рукапісаў i старадрукаў беларускіх навукоўцаў В.Ластоўскага, А.Шлюбскага й М.Пятуховіча ў Менску, а таксама ў часе 2-ой сусьветнай вайны – збор гісторыка беларускае літаратуры Р.Зямкевіча ў Варшаве.
Факты паказваюць, што зьнікалі, як i нішчыліся, кнігі й рукапісы галоўна ў нацыянальнай беларускай мове й ня толькі пісьменьнікаў-пратэстантаў ці вуніятаў, але й праваслаўных. В.Сопікаў у пач. XIX ст. апісаў першую кніжку, выдадзеную па-беларуску ў Нясьвіскай кальвінскай друкарні 20 кастрычніка 1561 г. – С.Будны «О оправдании грешного человека пред Богом». І.Каратаеў ужо ня мог яе знайсьці й інфармуе аб ёй паводле Сопікава, які зь бібліёграфаў адзін “имел в руках эту книгу”. Першую друкаваную па-беларуску кніжку ў Магілёве – праваслаўнае эвангельле 1619 г. – бачыў таксама толькі Сопікаў. Каратаеў i іншыя інфармуюць аб ёй паводле яго. Вуніяцкі катэхізм – «Наука, яко верити маеть каждый» – уложаны й выдадзены ў 1628 г. манахамі Віленскага Траецкага манастыра, апісаў у 1-ай пал. XIX ст. І.Сахараў. Апісаны ім экзэмпляр тады належаў “библиотеке Московского типографского двора”. Hi Каратаеў, ні іншыя бібліёграфы яго ўжо не знайшлі. Праваслаўны «Трэбнік», выдадзены ў 1618 г. “В Вильню, в Друкарни Братской. Працею и старанем иноков” з асобным катэхізмовым разьдзелам «Наука о седми тайнах церковных» (аркушы 1 – 178 першае фаліяцыі), напісаным для “презвитеров”, у 2-ой пал. XIX ст. Каратаеў пры апісаньні трымаў у сваіх руках. Цяпер гэтага выданьня няма: захавалася іншае з таго самага году толькі царкоўнаславянскі тэкст трэбніка, але без катэхізму па-беларуску. Перад 2-ой сусьветнай вайной у вуніяцкім мітрапалічым архіве пры катэдры сьв. Юрага ў Львове захоўваўся «Кодэкс з далучэньнем справаздач аб манастырскім i школьным жыцьці базыльянаў у Жыровічах на Слонімшчыне» (шыфр: Д-9), куды было ўпісана шмат арацыяў студэнтаў Жыровіцкай вуніяцкай калегіі з 1751-52 i 1761 гг. Па вайне архіў гэты забраны ў Цэнтральны Дзяржаўны гістарычны архіў УССР у Львове (ф. №201), але «Кодэксу» з арацыямі тут ужо няма, i г. д.
З помнікаў эпіграфічнага пісьменства найбольшая страта – крыж сьв. Афрасіньні Полацкай, зроблены на яе заказ у 1161 г. полацкім ювэлірам Лазарам Богшам. Пры нявыясьненых акалічнасьцях “крыж зьнік з спэцперахаваньня Магілёўскага гістарычнага музэю пры заняцьці гораду немцамі ў 1941 г.” У 1944 г. хутка па заняцьці Віцебску савецкім войскам, прафэсару мастацтвазнаўства М.Кацару “у Пакроўскай царкве [… ] пашчасьціла ўбачыць (драўляную. – А .К.) скульптуру Апанаса Філіповіча з датаю 1763 г. з надпісам [… ] На жаль, скульптуры гэтае тады не ўдалося з сабою забраць. Праз колькі месяцаў яна зьнікла, хутчэй за ўсё, была спалена”.
Некаторыя зь зьнікшых помнікаў пісьменства могуць быць яшчэ адшуканыя, але бальшыня ix, трэба думаць, была зьнішчаная ў часе сыстэматычных чыстак бібліятэк, архіваў i музэяў. Бібліёграф А.Шлюбскі, на якога мы тут так часта отсылаемся, з гэтае прычыны пісаў: “Усім, хто працаваў над дасьледаваньнем гісторыі беларускага народу й беларускага краю, прыходзілася й прыходзіцца сустракацца з […] нястачай кніжных скарбаў i рукапісаў [… ] якімі ад самых даўных часоў была багата Беларусь [… ] Дасьледчыкі […] сочачы па бібліятэках i архівах вялікіх гарадоў Маскоўшчыны ці за рубяжом, зь вялікімі мукамі знаходзяць патрэбныя ім матэрыялы, а найчасьцей зусім не ўдаецца знайсьці патрэбнага, бо шмат зьнішчана. Гэта сьведчыцца [… ] усімі вучонымі, якія ў сваіх працах дакраналіся Беларусі”.
Выснавы
Сёньня аб помніках беларускага пісьменства X-XVIII стст. можна сказаць, што яны або беззваротна загінулі ці зьнішчаныя (аб некаторых зь ix засталіся адно сьляды ў сьведчаньнях), або яны яшчэ да канца ня выяўленыя (асабліва рукапісныя), або ў царкоўных мовах (царкоўна- славянскай i лацінскай) яшчэ ня вылучаныя зь пісьменства расейскага, польскага й літоўскага.
У вывучэньні ix ужо шмат зроблена. У зробленым – болей дасьледавана выяўленых i вылучаных помнікаў, мала вядзецца пошукаў у выяўленьні й вылучэньні нявыяўленых i нявылучаных.
На наш пагляд, дасюлешні ход вывучэньня ix давёў да мяжы, за якой на чарзе стаяць гэткія патрэбы:
Каталёг помнікаў пісьменства – рукапіснага, друкаванага, эпіграфічнага. Тымчасам хоць бы зводны, на аснове ўсёй папярэдняй бібліяграфічнай працы, куды б былі ўнесеныя помнікі пісьменства мастацкага, навуковага, публіцыстычнага й важнейшыя юрыдычнага.
Рэвізія ўсіх папярэдніх апісаньняў беларускіх рукапісных зборнікаў i друкаваных выданьняў у расейскай, польскай i інш. бібліяграфіях з мэтаю выяўленьня прапушчаных у гэтых апісаньнях шматлікіх твораў арыгінальнага беларускага пісьменства – вершаў, публіцыстычных i навуковых працаў i г. д. Новае, больш уважлівае й поўнае апісаньне ix; а таксама апісаньне выяўленых i зарэгістраваных, але дагэтуль нікім не апісаных помнікаў, галоўна 1653-1795 гг.
Неадкладныя пошукі зьнікшых старых беларускіх бібліятэк, архіваў, збораў i паасобных помнікаў – усяго таго, што яшчэ не загінула й ня зьнішчана, каб вярнуць у беларускае пісьменства ўсё, што яшчэ мажліва, прычым, без дыскрымінацыі неправаслаўных аўтараў i ня толькі ў старабеларускай мове, але й помнікі X-XVIII стст. у царкоўнаславянскай мове (пачатак чаму паклаў В.Ластоўскі) i помнікі XV-XVIII стст. у другой царкоўнай мове – лацінскай (першыя крокі ў чым ужо зрабілі М.Прашковіч, Я. Александрович i Я.Семяжон).
Пільная патрэба публікацыяў хаця б найбольш значных помнікаў, бо дагэтуль ix апублікавана мала. Усе беларускія дасьледчыкі адназгодна заяўляюць пра гэта. Да ўжо прыведзеных далучым галасы У.Пічэты, які ў дачыненьні да юрыдычнага пісьменства зазначыў, што “в общем количество изданных материалов является очень незначительным (падкр. нашае. – Л.К.) по сравнению с теми материалами, которые находятся еще в архивах”. Тое ж сьцьвярджае й М.Улашчык. Шмат горай з помнікамі неюрыдычнага пісьменства. Адзін з публікатараў ix, С.Міско, кажа, што апублікавана ix “толькі маленькая частачка [… ] Тысячы ж каштоўных твораў з розных галін творчасьці (…) сёння ляжаць некранутымі ў архівах Беларусі, Расіі, Украіны, Літвы й Польшчы [… ] i застаюцца недаступнымі ня толькі для шырокай грамадзкасьці, але й для дасьледчыкаў”.
I, урэшце, далейшыя дасьледаваньні паасобных помнікаў, пісьменьнікаў i жанраў з кожнага гледзішча, a ў тым i з гледзішча гісторыі пісьменства й гісторыі мовы; у апошнім зусім непачатым ёсьць выяўленьне тыповых асаблівасьцяў резных функцыянальных стыляў старабеларускай літаратурнай мовы.
